شیوه معماری اصفهانی

شیوه معماری اصفهانی

به شیوه ي معماري دوره ي صفو یه، سبک اصفهانی اطلاق می شود . چون اولین بنادر شهرها ي اصفهان ساخته شده وبه سبک اصفهانی معروف است. دوره ي حکومت شاه عباس را عصر طلایی سبک اصفهانی می دانند شیوه اصفهانی آخرین شیوه معمار ي ا یرانی است . در بخش گذشته گفته شد معماري بومی آذربایجان پدید آورنده سه شیوه معمار ي ا یران از جمله شیوه اصفهانی بود . پس خاستگاه ا ین شیوه، شهر اصفهان نبوده ولی در آنجا رشد کرده و بهترین ساختمان هاي آن در این شهر ساخته شده اند.

میدان نقش جهان:

شیوه اصفهانی در برگیرنده شیوه ها یی است که در نوشته هاي غربی به شیوه صفو ي، افشار ي، قاجار ي و زند ،قاجار نامیده شده اند . این شیوه کمی پیش از رو ي کار آمدن صفو یان از زمان قره قو یونلوها آغاز شده و در پای ان روزگار محمد شاه قاجار دوره نخست آن به پایان می رسد . دوره دوم آن زمان پسرفت و انحطاط این شیوه است که در واقع از زمان افشار یان آغاز شده و در زمان زندیان دنبال شد ولی پسرفت کامل از زمان محمد شاه آغاز شد و دگرگونی ها ي معمار ي تهران و شهرها ي نزد یک به آن آشکار شد البته در گوشه و کنار ا ی ران در شهرها یی که به دور از ا ین روند بودند ساختمان ها ي ارزشمند ي ساخته شده بویژه خانه ها ي ز یبایی که در زمان قاجاری ان ساخته شده است . از آن پس دیگر شیوه اي جانشین شیوه اصفهانی نشد .

با اینکه تلاش شد این رشته پیوسته در معمار ي ایران پاره نشود اما دیگر معماري آن سیر و روند تکاملی پیشین را پی نگرفت . در اواخر دوره تیموري هرج و مرج تمام ا یران را فراگرفته بود و اقوام مختلف در نقاط مختلف ا یران دست به شورش و حملات می زدند . یکی از آنها ترکمنان قراقویونلو در غرب و شمال غرب ایران بودند. آنها در سال ۸۰۹ یکی از نوادگان تیمور به نام میرزا ابوبکر را از تبریز بیرون راندند و خود تا چند ي بر آن شهر فرمانروایی داشتند . درگیرو دار این کشمکش ها فرد ي بنام اسماعیل از خاندان صفوي و از نوادگان شیخ صفی الد ین اردبیلی عارف بزرگ قرن هفتم و هشتم بعد از درگ یري با شروانشاهان و آق قو یونلوها و پیروزي بر آنها در سال۹۰۸هجري در تبریز به تخت نشست . پس از آن بس یاري از شهرها ي عراق ، مشرق ، آسیاي صغیر، لرستان ، خوزستان و خراسان بزرگ را گشود، تا ا ینکه در سال ۹۳۰ هجري درگذشت . بعد از شاه اسماعیل ، بزرگترین فرزند و ي ،طهماسب جا ي او را گرفت و مدت پنجاه و چهار سال تا سال ۹۸۴ حکومت کرد . بعد از او یکی از پسرانش بنام اسماعیل به شاهی برگزیده شد و پایتخت خود را شهر قزوین قرار داد . بعد از شاه اسماعیل دوم ، برادرش محمد خدابنده و بعد از او عباس میرزا در سال ۹۹۵ به تخت نشستند . او که بعد ها به شاه عباس معروف شد در ابتدا و دردوران کودکی خود حاکم هرات بود . او با روش ها ي مختلف توانست دشمنان خود را سرکوب کند . در دوره او روابطی با کشورها ي غربی ا یجاد گردید و حتی در مورد مسائل نظامی با انگلیسی ها روابطی برقرار کرد، و بعد ازسرکوب اغتشاشات داخلی ، با ازبکان جنگید و آنها را نیز شکست داد . از طرف دیگر قوا ي عثمانی را که در شمالغرب ا یران بودند نیز شکست داد و کربلا، نجف و تمام آذربا یجان را بار دیگر فتح کرد . شاه عباس در سال ۱۰۰۶پایتخت را از قزوین به اصفهان منتقل کرد و در این دوره است که شهر اصفهان به نهایت آبادي خود می رسد.

بعد از او شاه صفی، شاه عباس دوم ، شاه سلیمان و شاه حسین به حکومت نشستند . بعد از سلسله صفو یه، نادرشاه افشار پایه گذار سلسله افشار یه شد . نادر نیز در تمام دوره زمامدار ي خود به جنگ مشغول بود. در جنگهایی ، اشراف افغان را شکست داد و در نبرد با عثمانیها نیز به پیروزي رسید. در سال ۱۱۵۱ از آب سند گذشته پیشاور، کشمیر__ولاهور را گرفت و پادشاه هند را تسلیم خود ساخت.

بعد از سلسله افشاریه ، کریم خان زند زمام امور را در جنوب ایران به دست گرفت و شیراز را به پایتختی ایران برگزید. در زمان حکومت یکی از جانشینان او به نام لطفعلی خان، درگیري هایی با آقا محمد خان  از ایل قاجار رخ داد که در نهایت به شکست لطفعلی خان منجر شد و در سال ۱۲۰۹ با مرگ او سلسله زندیه نیز منقرض گردید.

در زمان سلسله قاجار یه حوادث ناگواري در ایران اتفاق افتاد که منجر به ضعف کشور، بر باد رفتن قسمتهاي مختلف آن ، اعمال نفوذ بیگانگان و متزلزل شدن اساس و استقلال ایران گردید. در این دوره پادشاهانی چون آغا محمد خان، فتحعلی خان ، محمد شاه ، ناصرالدین شاه ، مظفرالدین شاه و … حکومت کردند.

معماری اصفهانی

نیارش در معماری سبک اصفهانی:

تنگی زمان و کم شدن معماران چیره دست در این شیوه کیفیت ساختمان سازي را بسیار پایین آورد و دیگر ساختمانها را همچون گذشته پایدار و ماندگار نمی ساختند.

یکی از ویژگی هاي نیارشی در معماري ایران این بوده که معماران ما همواره به نشست کلی ساختمان در روندساخت و اثر آن بر نما سازي توجه داشته اند . می دانیم ساختمان به مرور زمان نشست می کند . در شیوه رازي زبره و نما یا سفت کاري و نازك کاري با هم انجام می شد، یعنی کار همچنین می شد و براي اینکه نشست یکسان پدید آید، زبره را با نما هشت و گیر( هشت، یعنی برآمده و گیر، یعنی گودو فرورفته) یا با هم چفت وبست می کردند .

اما در شیوه آذري، چون در ساختن شتاب داشتند، زبره و نما جداگانه ساخته می شدند . این روش در شیوه اصفهانی نیز پیگیري شد و شاید از دید فنی روش درست تري بود . همچنین در این شیوه همه گونه هاي تاقها و گنبدها به کار برده شد . گنبدهاي گسسته میان تهی در بیشتر ساختمان هاي این شیوه به زیبایی دید ه می شوند مانند : گنبد مسجد امام اصفهان، گنبد مدرسه چهارباغ، گنبد مدرسه آقا بزرگ کاشان و دیگر جاها.

در این شیوه برخی ساختمایه ها را نخست دگرگون کرده و سپس به کار می بردند که این روش، کیفیت ساختمان را پایین می آورد و به فن ساختمان نیز آسیب می زند . معماران گذ شته هر ساختمایه اي را به شکل نخست خود به کار می بردند . براي نمونه، آجر را بدون تراشیدن و چوب را به گونه گرده ( تنه درخت) به کار می بردند . مثلا در مسجد بناب در مراغه، چوب هاي آسمانه گرده هستند . یا در گنبد قابوس آجر آب مال به کار رفته و در شیوه رازي آجر پیش بر به کار می بردند . اما در این شیوه از آجر آبساب)  آجر آبساب از ساییدن دو آجر تراش به هم بدست می آمد.( یا آجر تراش بهره گرفتند و چون آجر را می تراشیدند ، درز میان آجرها در آجر چینی کم می شد . بدین گونه بندهاي افقی و عمودي هم اندازه می شدند . این آجر کاري پس از زمانی که لبه آجرها را به گونه پاپیلی(ذوزنقه) درآوردند. بدین گونه، زاویه اي میان دو آجر پدید می آمد و باز پس از زمانی، لبه هاي آجر می پرید . در آجر چینی گونه اي گل همانند لعاب به کار می بردند که پس از زمانی نماي آجر چینی را آبله رو می کرد.

افزون بر این ها شیوه اصفهانی داراي کاستی هاي دیگري هم هست که در شیوه هاي پیشین نبوده است . مانند خوانچه ها و پوشش هاي آویخته و دروغین، بی باکی و جسارت بیش از اندازه در پوشش گنبدها و بویژه کلاه فرنگی ها- آزادي بی حساب در نهادن جرزها و ستون هاي باربر بر روي تاقهاي زیرین و حتی کانه ها ) کانه ها ، تاقهاي کوچکی هستند که روي تاق اصلی و براي هموار کردن و مسطح کردن بام زده می شوند ( و بسیاري از این دست که همگی از سر شتاب در ساختمان سازي بود

آرایه در معماری سبک اصفهانی:

در شیوه اصفهانی از همه آمو دهاي شیوه پیشین بهره گیري شد . البته بیشتر از کاشی خشتی هفت رنگ به جاي کاشی تراش (معرق)بهره گیري شد . براي نمونه در مسجد امام اصفهان(شاه) سر در آن کاشی تراش است که شاهکار کاشی کاري است، ولی در نماهاي درونی آن چون روند ساخت آن به درازا کشیده شده بوده، کاشی هفت رنگ کار شده است.

براي بدست آوردن کاشی هفت رنگ( بر پایه یک نگارنده اصلی) روي کاشی سفید لعاب دار را نقاشی می کردند ورنگ می زدند و سپس در کوره می پختند . آنگاه کاشی پخته شده را به ترتیب نخست، روي کار می چیدند تا نگارنده اصلی بدست آید. چون گمان می رفت کاشی ها خوب از کار در نیایند، دو دسته کاشی می پختند.

در این شیوه افزون بر کاشی تراش، از آجر و چوب هم به گونه خمید بریده شده بهره می بردند که به آن قواره بري می گفتند . نمونه آن در خانه جلفا (دانشکده فارابی ( که پردوهاي )پردویا پردي ، تکه تخته هایی است که در آسمانه چوبی روي تیرچه کوبیده می شوند .( آسمانه آن همانند پولک ماهی بریده شده است، یا در زمان ناصرالدین شاه در بالاي درگاه ها، نیم دایره را با ابزار، قواره بري می کردند . براي ساخت کاشی تراش و گره سازي آجري تا زمان زندیان از ملات پایدارگیر چارو بهره گیري می شد . با تأسف از زمان قاجاریان، ملات گچ به کار رفت که چون سست بود تکه هاي کاشی یا آجر از کار زود کنده می شد.

گیر : یعنی گچ : در این ملات به جاي آب شیر آهک)دوغاب آهک – خاك رس خالص – شکر سنگ) گاورس ) وگچ نیم پخته نیمکوب را می آمیزند و ملات را می سازند.(رنگ کاشی را از لاجورد ( این عنصر از معدنی در دهی نزدیک کاشا ن به نام لاجورد به دست می آمده است، که بعدها در زمان کریم خان زند بر اثر زمین لرزه ویران می شود و از آن به بعد کاشی هاي ایران رنگ خوبی نداشته اند .

البته در نیشابور، همدان ولالجین نیز لاجورد یافت می شود ولی کمی زردي دارند و ویژگی لاجورد اصلی را ندارند . در دهه هاي کنونی، لاجورد را از راه مصنوعی به دست می آورند،می گرفتند که داراي رنگ هاي خانواده آبی بود،یعنی لاجوردي، سرمه اي، ماستی و آسمانی . رنگ زرد و قهوه اي و خانواده آن چون رنگ حنایی را از روسوخته میگرفتند. هنگامی که این کار کنار گذاشته شد رنگ زرد زشتی را کار می کردند که در ساختمان هاي قاجاري مانندکاخ گلستان و دیگر ساختمان ها یافت می شود و دیگر آن زرد لیمویی زمان صفویان از میان رفت. رنگ قرمز و خانواده آن چون ارغوانی، حنایی، زرشکی، آب هندوانه اي و سرخابی را از شنگرف) شنگرف آمیزه اي ازگوگرد و جیوه است و ویژگی که دارد این است که طلا را به خود می کشد . هر جا را طلا کاري می کردند، نخست زیر آنرا شگرف کرده و سپس رویه طلا را به آن می چسبانیدند ، می گرفتند ( رنگ قرمز پخته را از گل اخراو خون خره و سرنج می گرفتند کم کم اینها کنار نهاده شد و جاي خود را به رنگ هاي ز شتی مانند بلاقی و نگون ساردادند. رنگهاي قهوه اي سوخته و سیاه را از آب سرد و سفید اب سرب و روي و قلع می گرفتند . البته در برخی جاها هنوز از همان روش هاي کهن براي آماده سازي رنگ بهره گیري می شود . در ساختمان چهار پادشاهان در لاهیجان،ازاره ساختمان از کاشی خشتی است که رنگ زیبایی دارد.

یکی دیگر از نمونه هاي کار برد رنگ مرغوب که در کنار آن رنگ نامرغوب کار شده در زیر گنبد مرقد امام رضا یافت می شود . از زمان شاه سلطان حسین صفوي گچ بري همراه با شیشه و رنگ در زیر گنبد آن به جا مانده بود .زمانی می خواستند آنرا از میان ببرند . اما فهمیدند چه کار ارزشمندي است و آنرا به جا نهادند . ولی بخش پایان ترکار از زمان فتحعلی شاه قاجار به بعد است که گل هاي بزرگ، رنگ براقی و بنفشه اي کم رنگ کار شده و ارزش کارپیشین را ندارد.

ساختمان هاي شیوه اصفهانی فراوان هستند و در سراسر ایران پراکنده اند. برخی از ساختمان هاي ارزشمند که از دوره نخست آن به جا مانده اند این ها هستند:

مسجد کبود تبریز در میانه دو شیوه آذري و اصفهانی که در شیوه آذري بررسی شد، مسجد شاه ولی تفت ، درب امام اصفهان که هر دو از زمان قره قویونلوها هستند ، کاخ شاه طهماسب در جعفر آباد قزوین که در برگیرنده چهارده باغ)بیاد چهارده معصوم بوده( که فقط کاخ یا کوشک چهل ستون آن به جامانده است ، مجموعه نقش جهان اصفهان یعنی میدان و ساختمان هاي پیرامون آن ، مسجد امام ، مسجد شیخ لطف الله – عالی قاپو – سردر قیصریه و بازارها– مسجد چهارباغ و کاروانسرا – کوشک هشت بهشت و کوشک چهل ستون که همگی در اصفهان هستند و مجموعه گنجعلی خان در کرمان

میدان نقش جهان

بناهاي سبک اصفهانی:

کاخ چهلستون در قزوین . کاخ عالی قاپو در قزوین . کاخ صفی آباد در بهشهر مازندران . مسجد هارون ولا یت دراصفهان . مسجد علی در اصفهان . مسجد جامع ساوه . میدان نقش جهان . کاخ چهلستون در اصفهان کاخ هشت بهشت در اصفهان . مدرسه ي چهار باغ اصفهان یا مدرسه مادرشاه .مسجد حکیم اصفهان . تالار اشرف در اصفهان

. مجموعه ي گنجعلیخان در کرمان . پل الله وردي خان(سی و سه پل) پل خواجه در اصفهان . پل رودخانه ي کوي . باغ فین کاشان .کاروانسراي شبلی در تبر یز – میانه کاروانسراي خان خوره در شیراز – آباده . کاروانسرا ي امین آباد در شیراز – آباده . کاروانسراي ده بید در شیراز . کاروانسراي زین الدین در یزد – کرمان . کاروانسراي زیزه در کاشان – نطنز . کاروانسراي اقبال در تاکستان – قزوین (دوایوانی) . کاروانسراي دو کوهک در شیراز – قهلیان)دوایوانی) کاروانسراي سن سان در قم – کاشان)چهارایوانی) کاروانسراي جاکرد در کرمان – مشهد (چهار ا یوانی) . کاروانسراي کوهپایه در یزد – نائین)چهار ا یوانی( کاروانسراي دیرگچین در تهران – قم . کاروانسرا ي مهیار دراصفهان(چهار ایوانی). کاروانسراي شیخ علی خان در اصفهان . کاروانسراي مادرشاه یا هتل عباسی در اصفهان