جایگاه مسجد در شهرهای اسلامی

جایگاه مسجد در شهرهای اسلامی

 چکیده:

در تمدن اسلامی و در شهر اسلامی، پیوندی ناگسستنی بین زندگی مادی و معنوی وجود دارد، پیوندی که تداعی كننده عدم جدایی بین شهروندی، اقتصاد و مذهب که در شکل گیري شهر اسلامی نقش محوري داشته است. این مطالعه بر آن است تا با تعیین ابعاد مختلف مکان یابی مساجد معیارها ، چالش ها واهداف و سیاست هاي مهم آنها را طبقه بندي نماید تا بتواند به مؤثرترین راهکار در مکان یابی مساجد دست یابد. براي یافتن راهکار مناسب در مکان یابی مساجد از روش تحقیق کیفی و کمی که شامل ابزارهایی چون ادبیات موضوعی و تحقیق تحلیلی می باشند استفاده شده است . با بررسی این موارد این نتیجه حاصل می شود که با در نظر گرفتن مجموعه ي فرهنگی، اجتماعی و اقتصادي(بازار) پیرامون مسجد و در انطباق با نیازهاي متناظر انسانی در مکان یابی مساجد می توان به بسیاري از اهداف مکان یابی مساجد دست یازید .

واژه هاي کلیدي: مکان یابی، مسجد، شهر اسلامی

۱- مقدمه:

مسجد در میان اندامهاي درون شهري هر شهر همیشه جاي ویژه ي خود را داشته و از دیگر اندام ها نمایان تر و چشمگیرتر است .در گذشته هر شهر یک مسجد جامع و هر محله چند مسجد داشته و با توجه به مقیاس، در صورت نیاز به مساجد بزرگتر ساخته می شده است.. احداث مسجد در دوران اسلامی بیش از هر نوع بناي دیگر مورد نظر بوده تا جایی که اگر شهري فاقد مسجد جامع یا آدینه بود نمی توانست به عنوان یک شهر معرفی شود. مساجد، تکایا، حسینیه ها ،مصلی ها، مخازن آب، رباط ها و دیگر اماکن عمومی در مسیر گذرهاي اصلی و درجاي ویژه اي در بافت محله ها و شهرهاي اسلامی جاي داشتند.

با توجه به اینکه مسجد، یک حالت رکنی و اساسی براي جوامع اسلامی از لحاظ معنوي و عبادي دارد و از صدر اسلام، این مکان پایگاه اجتماعی وحدت بخش و حضور در صحنه مردم و مرکز حل مشکلات جامعه بوده است، مکان یابی مساجد حائز اهمیت است بنابراین در این تحقیق ابعاد مختلف مکان یابی مساجد در عصر حاضر بررسی و طبقه بندي شده است که امید است دریچه اي نو به روي مدیران و برنامه ریزان شهري درجهت مکان یابی مساجد بگشاید.

۲- روش تحقیق :

براي یافتن راهکار مناسب در مکان یابی مساجد از روش تحقیق کیفی و کمی که شامل ابزارهایی چون ادبیات موضوعی و تحقیق تحلیلی می باشند استفاده شده است. ابتدا مؤلفه ها و معیارهاي ابعاد مختلف مکان یابی مساجد بر اساس مطالعات کتابخانه اي بیان می شود. سپس با آسیب شناسی در مکان یابی مساجد امروز و بررسی نیازها و چالش ها ، اهداف و سیاست هاي مهم در جایگیري مساجد بررسی شده و در نهایت راهکار مناسب که بتوان با آن به اهداف بیشتري دست یافت معرفی می شود.

-۳ مکان یابی مساجد:

مسجد در اوایل اسلام از اهمیت خاص برخوردار بود ، از پایه هاي اصلی شهر به شمار می رفت و مرکز روحانیت شمرده می شد محل تدریس علوم دینی، قضاوت بین مسلمین، پناهگاه مظلومین و بالاخره گاهی مرکز تصمیم گیري سیاسی بوده است. مسلمانان صدر اسلام اطراف مسجد را با تأسیس رباط، مدرسه آشپزخانه و دیگر امکانات رفاهی رونق بخشیدند و از این مرکز مهم با ارائه ي امکانات شهري به رفاه اهل شهر همت گماشتند.

مساجد که در گذشته به عنوان پایگاه اجتماعی و فرهنگی حکومت اسلامی بودند امروزه هویت خود را از دست داده و به صورت منفک از دیگر عملکردهاى شهرى در کنار نوعى معبر قرار گرفته اند و ارتباطى با دیگر انواع کاربرى هاى شهرى ندارند.در این مقاله به منظورایجاد پیوند مردم و شهر با مسجد ابعاد مکان یابی مسجد به چهار بعد کالبدي، زیست محیطی، اقتصادي و اجتماعی- فرهنگی دسته بندي شده است:

-۳ بعد فضایی– کالبدي در مکان یابی مساجد

۱-۱-۳ – معیارها در بعد فضایی– کالبدي

-۱-۱-۱-۳ مرکزیت: مسجد از هر دسته که باشد (مسجد جامع،منطقه اي، ناحیه اي، محله اي و …) به عنوان محور کلیه فعالیت ها و مرکز تجمع مردم در مرکز حقیقی آن مجموعه در نظر گرفته می شود. واقع شدن مسجد جامع در مراکز شهرها ، به وظایفى برمى گردد که این مساجد برعهده داشتند. یعنى مسجد جامع به حکم وظیفه اى که برعهده دارد، باید در مرکز شهر واقع شود تا به تمام مناطق مسکونى نزدیک باشد و نمازگزاران به راحتى بتوانند براى اداى نمازهاى جمعه آن بیایند.

۲-۱-۱-۳ – جهت گیري در سایت:

در شکل گیري مسجد جهت قبله مهم است. لازم است موقعیت استقرار بنا در سایت با توجه به محور قبله در فرآیند طراحی انتخاب گردد. در اصفهان مساجد داراي اهمیت کل بدنه مسجد در جهت قبله شکل گرفته است در مساجد دیگر مثل مساجد بازار کل بنا با بافت مجاور منطبق شده است اما دسترسی به فضاهاي اصلی مسجد با چرخش صورت می گیرد (حبیبی و دیگران ۷۸۱۳:۷۶)

-۳-۱-۱-۳ خوانایی: خوانایی مسجد با توجه به محدوده ى عملکرد آن، داراى اهمیت بسیار است از نظر سیماي شهري، مسجد به عنوان مرکز عبادي باید شاخص باشد و در محلی بنا شود که ارتباط خود را چه در دید و منظر و چه در کالبد شهر تثبیت کند.

۴-۱-۱-۳ – نفوذ پذیري: مساجد گذشته با استقرار در مسیرهاي اصلی ارتباطی، ایجاد دسترسیهاي متنوع و تراکم فعالیت هاي پیرامون آن از پویایی فضایی در سه زمینۀ قابلیت دسترسی، نفوذپذیري و عملکردي برخوردار بوده اند. دسترسی هاي مسجد باید به گونه اي باشد که اولاً به عنوان مکانی جذاب و مردمی ، به راحتی براي عموم قابل استفاده باشد، در ثانی با توجه به عملکردهاي همجوار به عنوان مفصل کلیه فعالیت ها مطرح شود. بنابر این باید از ساخت مسجد در زمین ها یی که دسترسی مناسبی ندارد، جدا خودداري شود . مساجد باید به گونه اي مکان یابی شوند که ورودي اصلی آن ها تا حد امکان به لحاظ دسترسی با شبکه هاي حائز اهمیت بیشتر، در ارتباط قرارگیرد.

۵-۱-۱-۳– سلسله مراتب فضایی: در مساجد گذشته حرکت به سوي مسجد حرکتی پیاده، تدریجی ، پرمعنی و جاذب بود که تعریف مقصد می کرد. به دنبال تعیین جهت حرکت عابر با گذر از فضاها و اتفاقات متنوع تا رسیدن به صحن و بناي اصلی مسجد به نحوي تدبیر شده به سوي مسجد هدایت می شد .بنابر این مکان یابی متناسب و متناظر با فعالیت مسجد در نزدیکی و جوار آن عابر را از نزدیک شدن تدریجی به مکان مسجد آگاه می کرد (پروند و دیگران ۴۳:۱۳۷۸ )

-۶-۱-۱-۳ توسعه پذیري: در مکان یابی مساجد توسعه پذیري آن را باید در نظر گرفت.بسیاري از مساجد در طول تاریخ با شهر توسعه یافته اند .نمونه بارز آن مسجد جامع عتیق اصفهان است. لازم است در مساجد پیش فضا به عنوان تجمع افراد (جدا از مساحت مفید مسجد) و توسعه آتی پیش بینی شود. در خصوص دینی اشاره هایی درباره ي وسیع ساختن مسجد وجود دارد (محمدي ریشهري۱۳۸۷: ۴۵)

مساحت مسجد باید به گونه اي باشد که زمینه ي حضور فراوان و طولانی در مسجد و فعالیت هاي مختلف را فراهم سازد. مسجد را باید متناسب با میزانی که از آن بهره وري می شود ساخت طبیعی است که در این زمینه تنها به شرایط و اوضاع کنونی توجه نمی شود بلکه عواملی مانند طول عمر بنا،میزان رشد جمعیت و … نیز مورد توجه قرار می گیرد.

۷-۱-۱-۳ – رعایت حریم: در روایات به حریم چهل گز و چهل خانه از هر طرف براي هر مسجد اشاره دارد که به نظر می رسد حریم چهل گزي براي پیش بینی مسجد در آینده و جلو گیري از اختلاط کاربري ها بوده و حریم چهل خانه به منظور تعریف محدوده ي محله با مرکزیت مسجد و تعیین فاصله ي مناسب بین دو مسجد باشد. (عطایی همدانی و دیگران ۹:۱۳۹۰)

-۲-۱-۳ چالش ها در بعد فضایی– کالبدي

-۱-۲-۱-۳ انفکاك فضایی–مکانی،دوري گزیدن ورها شدن در میان واحدهاي پراکنده شهر: امروزه معمولاً مساجد به صورت منفک از دیگر عملکردهاى شهرى در کنار نوعى معبر قرار گرفته اند و ارتباطى با دیگر انواع کاربرى هاى شهرى ندارند. از آنجا که تلفیق بناى مسجد با نوعى کاربرى عمومى مناسب موجب افزایش تعداد مراجعه و نیز طول مدت حضور افراد در مسجد مى شود، هرچه بیشتر زمینه هاى انسجام را فراهم مى آورد.

-۲-۲-۱-۳ ناخوانایی مسجد در سیماي شهر: از نظر سیماي شهري، مسجد باید شاخص باشد و در محلی بنا شود که ارتباط خود را چه در دید و منظر و چه در کالبد شهر تثبیت کند، اما امروزه مراکز تجاري خود را با قدرت بر بناهاي ارزشمندي چون مسجد تحمیل می کند روابط سنتی عناصر موجود معمارانه در شهرهاي ممالک اسلامی از هم گسسته شده اما روابط جدیدي بر آن تعریف نشده است.

۳-۲-۱-۳ – ترافیک: گاهی استفاده کنندگان از خودرو مزاحمت براي همسایگان مسجد ایجاد می کنندکه براي ساکنان حوالی مساجد به دلایلی از جمله مراسم ترحیم ویا اجتماعات مهم به شدت آزاردهنده است.

۴-۲-۱-۳ – عدم سلسله مراتب فضایی: چون در مکان یابی غالب مساجد به ویژه مساجد احداث شده طی دهه هاي گذشته انجام فعالیت هاي اجتماعی در نظر گرفته نشده به ندرت می تواند به صورت جامع پاسخگوي نیازهاي اجتماعی باشدو غالباً با کمبود فضا و آشفتگی مواجه بوده و ارتباط فضاها و فعالیت هاي مختلف از یک نظم و هماهنگی و سلسله مراتب منطقی برخوردار نیستند که باید در مکان یابی توجه جدي به آن مبذول شود.

-۵-۲-۱-۳ عدم توزیع مناسب مساجد: عدم رعایت اصول شهرسازي درگذشته بخصوص دربناي مسجد بار منفی و اجتماعی خود را امروزه به روشنی آشکار می سازد بطوریکه اغلب در محلی از محلات شهرها با تورم مسجد و در محله اي دیگر با نبود و یا کمبودآن مواجهیم. توزیع مساجد در سطح شهر باید ا ز یک آهنگ منطقی عمل کند در مناطقی که از حسینیه ها زیاد استفاده می کنند، توصیه می شود که مساجد به صورت ترکیبی از مسجد و حسینیه پیش بینی شود.

۳-۱-۳ – اهداف و سیاست ها در بعد فضایی– کالبدي

-۱-۳-۱-۳ حفظ انسجام مسجد با ساختار شهر: حضور مسجد بایستی به عنوان عنصري از مراکز اصلی شهر در مراکز فرعی بازتاب یابد و از این طریق الگوي توزیع مکانی آن در ساختار شهر مشخص شود. انسجام فضایی -مکانی مساجد باید در ارتباط تنگاتنگ با کلی وسیع تر در پیرامون خود قرار بگیرد و ضمن ایجاد همجواري منطقی با عملکردهاي اطراف کارایی اجتماعی آن را تقویت کند. بدین ترتیب شهروند رابطه ي مسجد محله خود را با سایر عناصر آن انعکاسی از این رابطه در مرکز اصلی شهر می داندکه تجلی گاه هویت شهر است.

۲-۳-۱-۳ – ارتقاء نقش مسجد در سیماي شهر و خوانایی آن: از نظر سیماي شهري، مسجد باید شاخص باشد و در محلی بنا شود که ارتباط خود را چه در دید و منظر و چه در کالبد شهر تثبیت کند. موقعیت استقرار بنا در سایت با توجه به خیابان ها، آکسهاي اصلی، محور قبله و همچنین دیده شدن و شاخص بودن از نقاط مختلف محله و بافت مجاور در فرآیند طراحی انتخاب گردد .تقویت محورهاي دید(کریدورهاي بصري) به مساجد در مکان یابی آنها مهم است.. ارتفاع ابنیه اطراف مساجد(حداقل تا سه پلاك) بایستی کمتر و یا هم ارتفاع مساجد پیش بینی شده باشد(وزارت مسکن و شهرسازي۱۳۸۷)

اتصال مساجد به گذرهاي اصلی و فرعی اطراف از طریق استقرار ورودي هاي قابل دید و نمایان در مسیر حرکت فرد، هدایت او را به نقاط داخلی آن برعهده دارد.گاه تعدد این ورودي ها و اتصال آن به صحن مسجد عرصه اي براي تداوم و تنوع حرکت هاي عبوري افراد پدید می آورد.

۳-۳-۱-۳ – سهولت دسترسی به مساجد: مسجد جامع باید نزدیک به تمام نقاط شهر باشد تا نمازگزاران به راحتى بتوانند به آن دسترسى پیدا کنند. این بدان معناست که طراحى خیابانها باید متناسب این نیاز باشد .دسترسى به مسجد، با توجه به محدوده ى عملکرد آن، داراى اهمیت بسیار است؛ یعنى امکان رفت و آمد به مسجد به صورت گوناگون پیاده، سواره، یا با وسیله نقلیه شخصى یا عمومى، باید در شرایط مطلوب وجود داشته باشد. بنابر این باید حمل و نقل عمومی جهت سهولت دسترسی به مسجد تقویت گردد. مکان یابی مساجد محله اي باید به گونه اي باشند که اهالی با پاي پیاده قادر به آمدن به مسجد باشند و مردم صداي اذان را بشنوند.

۴-۳-۱-۳ – کاهش ترافیک در اطراف مسجد از طریق در نظر گرفتن پارکینگ وسایل نقلیه :

مستحب است انسان پیاده به مسجد وارد شود(ابن بابویه ۱۴۱۳ ). از جمله اموري که زمینه ي عمل به این کار را فراهم می کند احداث پارکینگ مناسب براي وسایل نقلیه در کنار مسجد است. این کار هم مایه ي آرامش خاطر نمازگزاران است و از ورود وسایلی همچون موتورسیکلت که گاهی زمین و فضاي مسجد را آلوده و اشغال می کند، جلوگیري شود. به علاوه این کار زمینه ي مزاحمت هاي احتمالی براي همسایگان مسجد و ایجاد ترافیک در کوچه و خیابان را نیز از بین می برد. تعیین محدوده اي پیرامون مسجد به عنوان حریمی که ورود اتومبیل به آن ممکن نباشد توصیه می شود الا براي ماشین هاي آتش نشان و آمبولانس.

۵-۳-۱-۳ – ایجاد سلسله مراتب فضایی از طریق فضاهاي واسط: پهنه شهر به ظاهر محل فعالیت هاي دنیوي و مسجد محل عبادت است براي گذر از فضاي اول به فضاي دوم مقدماتی لازم است که باید در مکان یابی مساجد مورد توجه قرار داد. همجواري با فعالیت هاي فرهنگی و آموزشی و اجتماعی به عنوان فضاهاي میانی در این زمینه می تواند راهگشا باشد. مسیرهاي پیاده منتهی به مسجد اعم از پیاده روهاي خیابان ها و کوچه ها ویژگیهاي خاصی را طلب کندکه عمدتاً بایستی در جهت آسایش پیاده ها و فرصت تفکر عمل کنند .غرض اصلی انعطاف ذهن رهروان از ذهن مادي به ابعاد معنوي و روحانی و آماده کردنشان براي ورود به مسجد است.

-۶-۳-۱-۳ توزیع مناسب مساجد در سطح شهر: عدم رعایت اصول مسلم شهرسازي در گذشته به خصوص دربناي مسجد بار منفی و اجتماعی خود را امروزه به روشنی آشکار می سازد به طوري که اغلب در محلی از محلات شهرها با تورم مسجد و در محله اي دیگر با نبود و یا کمبود آن مواجهیم.توزیع مساجد در سطح شهر باید ا ز یک آهنگ منطقی عمل کند.

جدول ۱- بعد فضایی- کالبدي مکانیابی مساجد، مأخذ: نگارنده

   -۲-۳ بعد اقتصادي در مکان یابی مساجد

۱-۲-۳ – معیارها در بعد اقتصادي

منابع درآمدي مساجد ایران عمدتاً شامل موقوفات، اعانات مردم و دریافتی از برگزاري مجالس ترحیم می باشد. اصولاً متولیان مساجد زمانی کارایی لازم را در ارتباط با اهداف و مسئولیت هاي خود در قبال جامعه اسلامی بروز می دهند که داراي بنیه اقتصادي مناسب بوده و منابع مستمر د ر آمدي را در اختیار داشته باشد . در نظر گرفتن صندوق قرض الحسنه در کنار مساجد می تواند در این امر راهگشا باشد.

-۲-۲-۳ چالش ها در بعد اقتصادي

واقعیت این است که منابع مالی مساجد هر چقدر هم باشد تنها پاس خگوي هزینه هاي تعمیر و نگهداري، آب، برق، گاز و تلفن و حق الزحمه مبلغان و خادمان مسجد را تکافو می نماید . بنابراین کمتر مسجدي می تواند خارج از برنامه هاي سنتی خود حرکتی داشته باشد و زمینه هاي فرهنگی موثر و جذابی تو أم با مقتضیات زمان تدارك ببیند.

-۳-۲-۳ اهداف و سیاست هادر بعد اقتصادي

با وصفی که در مورد منابع درآمدي مسجد شد ضمن حفظ منابع در آمدي سنتی، بایستی نسبت به کشف پشتوانه مالی جدید نیز اهتمام شود تا مساجد توان جذب هر چه بیشتر افراد جامعه و رویارویی با تهاجم فرهنگی را در خود ایجاد کنند با ایجاد مراکز تجاري جانبی، مراکز فرهنگی و آموزشی همجوار با مساجد منابع در آمدي آنها را تا حدودي می توان افزایش داد.

در جدول زیر بعد اقتصادي مکانیابی مساجد به طور خلاصه آورده شده است:

جدول ۲-بعد اقتصادي مکانیابی مساجد، مأخذ: نگارنده

۳-۳- بعد زیست محیطی در مکان یابی مساجد

-۱-۳-۳ معیارها در بعد زیست محیطی

-۱-۱-۳-۳ بسترمناسب: بناي مسجد نباید در مسیر رودخانه یا اماکن آبگیر قرار گیرد.

-۲-۱-۳-۳ دسترسی به آب: آب چه روان و چه ساکن همواره در مسجد حضور داشته است . در واقع حضور حالتهاي مختلف آب، تعابیر متفاوتی است از طبیعت و به نوعی ذات حق چرا که طبیعت آینه ذات حقیقت است و به عنوان نشانه ذاتی خداوندي مورد توجه و احترام واقع میگردد(اینانلوداعلی لو و دیگران ۴۲:۱۳۸۰)

-۳-۱-۳-۳ مطلوبیت و آسایش: حیاط مسجد باغی است به مثابه بهشت. براي مسلمانان باغ ها نه تنها داراي ارزش و اهمیت کالبدي هستند بلکه ارزش نمادین نیز دارند.درست است که تمامی مساجد در گذشته در میان باغ بنا نشده اند، ولی از لحاظ مکان یابی در نقاطی قرار گرفته اند که به طریقی آرامش و سکوت لازم براي تفکر و پرستش را فراهم سازند و جدایی از دنیاي مادي و ورود به دنیاي ملکوتی طی مراحلی انجام گیرد.

-۴-۱-۳-۳ پاکیزگی: پاکیزگی و طهارت مسجد از هر مکان دیگر شایسته تر است .از آنجا که در آیین مقدس اسلام به پاکیزگی و نظافت مساجد توجه خاص شده و در احکام اسلام دستورهاي مشخصی در این باب وجو دارد. بنابر این در انتخاب بستر براي ساحت مسجد و مکان یابی آن باید به بهداشت مساجد و پاکیزگی آن مورد توجه قرار گیرد.

-۲-۳-۳ چالش ها در بعد زیست محیطی

امروزه در برخی از شهرهاي جدید مساجد در محل هایی قرار گرفته اند که مسیرهایی که به آنها منتهی می شود فاقد همواري، آرامش ، پاکیزگی و…. هستند. اطراف مساجد عاري از هرگونه پوشش گیاهی و سایه اندازي است که موجب شده در فصول گرم مساجد مطلوبیت کافی را نداشته باشند.

-۳-۳-۳ اهداف و سیاست ها در بعد زیست محیطی

مجاورت مساجد با فضاهاي سبزو زمین هاي هموار و پاکیزه در افزایش مطلوبیت مکان مسجد تأثیرگذار است.

مصفا بودن اطراف مسجد از اهمیت زیادي برخوردار است اساساً معماري اسلامی از طبیعت جدا نیست و ارتباط دین با طبیعت باید در فضاي نیایشی حس شود(همان: ۴۷ ). مسیر حرکت نمازگزاران از مبدأ تا مسجد بایستی مطلوبیت ویژه ي خود را داشته باشد. ازجمله همواري، آرامش ، پاکیزگی و…. لذا توصیه می شود مساجد در مکانی قرار گیرند که رهروان از گزند تابش آفتاب تابستان در امان باشند.

در جدول زیر بعد محیطی مکانیابی مساجد به طور خلاصه آورده شده است:

جدول ۳-بعدزیست محیطی مکانیابی مساجد، مأخذ: نگارنده

-۴-۳ بعد اجتماعی -فرهنگی

-۱-۴-۳ معیارها در بعد اجتماعی – فرهنگی

-۱-۱-۴-۳ همبستگی اجتماعی: مخاطبان مسجد هر گروه سنی وقشري از جامعه را شامل می شود. ازکودکان و نوجوانانی که درکلاسهاي آموزشی مساجد شرکت می کنند تا جوانانی که در عرصه هاي فرهنگی مساجد مشغولند. مخاطبان مساجد بر اساس مقیاس، کارکرد و کاربري هاي همجوار آن متفاوتند. مساجد بسته به اینکه با چه کاربري هایی همجوار باشد مخاطبین خاص خود را دارند. به طور مثال مخاطبان مساجدي که در مجاور بازار هستند ببیشتر بازاریان می باشند.همچنین مخاطبان مسا جد بسته به اینکه مساجد در چه مقیاسی باشند متفاوتند به طورمثال مخاطبین مسجد محله اهالی آن محل و مخاطبین مسجد جامع شهر اهالی یک شهر می باشند. مساجد توسط همه اقشار جامعه اداره می شوند و کاربران آن اعم از نوجوانان، جوانان و متخصصین همگی در تصمیماتی که براي آینده آن گرفته می شود نقش دارند. همبستگی اجتماعی موجب مشارکت شهروندان می شود. مشارکت عمومی در مساجد را می توان به دو دسته شاخص هاي کالبدي – فرمی ( به طور مثال عجین شدن مساجد با بافت مسکونی) و شاخص هاي برنامه ریزي مدیریتی( مثلاً مراسم وآیین هاي مختلف در مساجد) تفکیک کرد(مهدوي نژاد،۶۹:۱۳۸۹) باید گفت مکان یابی مساجد باید درجستجوي کیفیتی باشد که بیش از هر چیز بر ارتقاء حضور شهروندان در بخشهاي مختلف مسجد و در طول تمام شبانه روز تکیه کند، مسجدي که بخشی از زندگی محله هاي شهري است.

-۲-۱-۴-۳ هویت مسجد و نمادین بودن آن: نقش مسجد به عنوان یک عنصر عملکردي و نمادین با تظاهرات کالبدي در یک شهر اسلامی بسیار بنیادي است. مسجد یک شهر می تواند به عنوان نشانه اي در ذهن شهروندان نقش بسته علاوه بر آنکه آنان را به معناي معنوي متذکر گردیده و هدایت معنوي اهالی شهر را به عهده دارند هدایت مادي آنها را بر عهده گرفته و به صورت نشانه اي شاخص در کل شهر (مسجد جامع )و محلات(مسجد محله)ایفاي نقش کنند. علاوه بر جنبه ي کالبدي برگزاري فعالیت هاي مختلف در این زمینه می تواند مؤثر باشد.علاوه بر برگزاري نماز، مراسم و جشن در ساعات مختلف نیز فعالیته اي اجتماعی، فرهنگی و آموزشی در مساجد می تواند برگزار می شود.

-۳-۱-۴-۳ حس تعلق مکانی مسجد: پیوستگی مسجد با فضاهاي شهري پیرامون که در فرد حس تداوم ، تنوع و تحرك فضایی را القا می کند پیوند استفاده کننده با اهداف و نیازهاي متفاوت را به همراه دارد . بافت متنوع و منسجم فضاي مکانی مسجد ، ترکیب ادراکی و عملکردي توانمندي ها را در پیرامون مسجد شکل می دهد که به لحاظ هم خوانی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادي با نیازها و الگوهاي رفتاري متنوع و متعارف جامعه چه در بعد فردي و چه در بعد اجتماعی به القاي حسی از آشنایی و تعلق به مکان می انجامد(پروند و دیگران۱۳۷۸ ).

-۴-۱-۴-۳ امنیت: با توجه به اینکه مخاطبین مسجد که از هرگروه سنی و از هر قشري می باشند امنیت مساجد مهم به نظر می رسد. همچنین به دلیل برگزاري مراسم اعتکاف در مسجد جامع در مکان یابی آن باید به امنیت توجه کرد. مکان یابى مساجد در سطح شهر باید به گونه اى باشد که دسترسى به آن به آسان ترین و امن ترین شکل امکانپذیر باشد. عناصر و عملکردهاى شهرى مجاور آن نیز باید با دقت و هماهنگ با مسجد انتخاب شوند. دسترسى مناسب همه آحاد جامعه به امکانات عمومى، مکان یابى مطلوب عناصر شهرى و مجاورت متناسب آنها با هم، از طریق تناسبات مطلوب بین ابعاد فضا و کالبد، همراه با حفظ ویژگی هاى روانى و جسمانى انسان از طریق رجحان انسان بر ساخته خویش، تسهیل ارتباط انسانها با یکدیگر و حذف امکان تجاوز به حقوق دیگران فراهم می شود.

-۲-۴-۳ چالش ها، مسائل و نیازها

-۱-۲-۴-۳ کاهش همپیوندي اجتماعی: مساجد در کنار مهمترین فضاهاى عبور و مرور زندگى روزمره مردم، مثل بازارها، میدانها و میدانچه ها و مکانها واقع شده اند .زندگى دنیوى مردم با زندگى اخروى آنها در هم آمیخته است و عبادت و سلوك معنوى در بطن زندگى اجتماعى مردم جارى است. عبادت که هدف خلقت آفرینش جن و انس ذکر شده، در ظاهر و باطن جارى است هم از این جهت است که مساجد در کنار بافت پیرامونى خود معناى حقیقیشان را بازمى یابند. تقلیل دادن جایگاه مسجد به نمازخانه برداشتی بسیار ناقص و محدودي از مفهوم مسجد است و باید مورد بازنگري قرار گیرد .

-۲-۲-۴-۳ بحران هویت و کاهش حس تعلق مکانی: پراکندگی و انفکاك فضایی مساجد با کاربري هاي مجاور و تقلیل جایگاه مساجد به نمازخانه موجب عدم ایجاد روابط اجتماعی شده و بحران هویت و کاهش حس تعلق اهالی به مساجد را در پی داشته است.

-۳-۲-۴-۳ کاهش امنیت: از مهمترین مشکلاتی که بر سر راه فعالیت مسجد در این بازه هاي زمانی وجود دارد بیتوته افراد متفرقه در مسجد، احتمال سرقت از مسجد و ایجاد اختلافات دیگر است که کاهش امنیت در مساجد را موجب شده است.

-۴-۴-۳ اهداف و سیاستها

-۱-۴-۴-۳ تقویت روابط اجتماعی: در جایگیري مساجد توجه به ایجاد همزیستی میان عناصر فرهنگی، اجتماعی، اقتصادي و سیاسی ضروري است. با استقرار مسجد در دیواره ي فضایی مداوم اطراف رابطه را باساختار موجود برقرار می کند و از این راه مانع انفکاك فضایی – مکانی می شود. قرار گرفتن مسجد در کنار کاربري هاي سازگار و همجواري منطقی عملکردها در فضا، تنوع کاربري آن را افزایش می دهد و امکان توقف براي منظورهاي جنبی و مکمل را براي مردم شهر فراهم می کند که این مهم خود زمینه ساز مشارکت و همپیوندي اجتماعی می باشد. از سویی دیگر این هم جواري ها کاهش فاصله بین عناصر و تراکم فعالیت ها را در پی دارد که با افزودن بر دامنه ي تعاملات اجتماعی می تواند زمینه ي روابطی نیرومند تر از روابط حاکم بر محیط هاي شهري با عناصر از هم جدا را آماده سازد.

-۲-۴-۴-۳ ایجاد هویت:

عناصر کالبدي شاخص در شهر اسلامی خصوصا مسجد به علت دارا بودن بعد عقلانی و معنوي به شهروندان، هویت و اعتباري ویژه می بخشد. رسول خدا(ص) به عنوان اولین اقدام عملی و سمبولیک در تغییر بافت معنوي و فرهنگی یثرب و پایه گذاري مدینه النبی (( مسجد )) ساخت. باید توجه داشت که مساجد بهمثابه عوامل هویت بخش شهر می بایست در محورهاي دید بصري مکان یابی گردند.

راهکار دیگر در هویت بخشی به مساجد ایجاد سلسله مراتب از طریق همجواري با کاربري هاي سازگار فرهنگی – اجتماعی و اقتصادي است که موجب می شود حرکت به سوي مسجد حرکتی پیاده، تدریجی ، پرمعنی و جاذب صورت گیرد که تعریف مقصد می کند. هم چنین عابر با گذر از فضاهاي متنوع تا رسیدن به صحن و بناي اصلی فعالیت هاي متفاوتی را نیز در مسیر خود تجربه می کند و به نحوي تدبیر شده به سوي مسجد هدایت می شود . بنابر این مکان یابی متناسب با فعالیت مسجد در نزدیکی و جوار آن عابر را از نزدیک شدن تدریجی به مکان مسجد آگاه می کند و به نقش نشانه اي آن قوت می بخشید. (پروند و دیگران۳۷۸ ۴۷:۱)

-۳-۴-۴-۳ افزایش حس تعلق مکانی :

انتقال تدریجی فرد از بیرون به درون از طریق ساماندهی مدبرانه ي فضاهاي متنوع ، ارتباط او را از دنیاي مادي و پرهیاهو ي بیرون گسسته و زمینه ي او را در فضاي درون آماده می سازد. این مطلوبیت تعلق خاطر و دلبستگی به مسجد را تقویت می کند. در واقع آنچه در مکان یابی مساجد باید توجه نمود حذف میان فضاي مقدس مسجد و مکان زندگی جاري مردم است .تأکید بر همجواري و پیوند زندگی مادي و معنوي موجب می شود فرد خود را آشنا و جزیی پیوسته به فضاي مکانی مسجد احساس کند این حس با نفی (( ازخود بیگانگی فضایی)) فضایی- مکانی با حس آرامش بخش و خوشایندي همراه است که تعلق خاطر و دلبستگی فرد به فضاي مکانی را فراهم می آورد (همان).

-۴-۴-۴-۳ افزایش امنیت: با تغییر نگرش در ساختارهاي کالبدي مسجد بسیاري از مشکلات امنیتی که در بخش چالشها بیان شد را می توان مرتفع نمود. مشکل بیتوتۀ افراد در مسجد و دائمی شدن حضور آنان تا حدودي بوسیلۀ ایجاد محدودیت اداره کنندگان مسجد بر طرف می شود؛ ولی، این مسئله از شرایط و عوامل اجتماعی نیز متأثر است همجواري مسجد با کاربري هاي فرهنگی، اجتماعی و اقتصادي قادر است اقشار مختلف را به دلایل متفاوت و در زمان هاي مختلف به فضاي مکانی مسجد جذب کند و با ایجاد حرکت و پویایی اجتماعی در اطراف آن بر حس هویت و سرزندگی آن بیفزاید . وجود چنین تحرکی زمینه ي نظارت اجتماعی غیر رسمی را نیز افزایش می دهد و با ایجاد بافت اجتماعی در فضاي مکانی مسجد محیطی امن مهیا می سازد.

در جدول زیر ابعاد اجتماعی- فرهنگی مکانیابی مساجد به طور کلی آورده شده است.

جدول ۴-بعداجتماعی – فرهنگی مکانیابی مساجد، مأخذ: نگارنده

-۴ نتیجه گیري:

مساجد که در گذشته به عنوان پایگاه اجتماعی و فرهنگی حکومت اسلامی بودند امروزه هویت خود را از دست داده و به صورت منفک از دیگر عملکردهاى شهرى در کنار نوعى معبر قرار گرفته اند و ارتباطى با دیگر انواع کاربرى هاى شهرى ندارند. از آنجا که مساجد مراکز مذهبی و فرهنگی – اجتماعی شهر اسلامی محسوب می شوند ابعاد اجتماعی و فرهنگی مکان یابی مساجد از اهمیت خاصی برخوردارند . بابررسی ابعاد مکان یابی مساجد می توان نتیجه گرفت با مجموعه سازي وهم جواري مساجد باکاربري هاي سازگار می توان به بسیاري از اهداف مکان یابی دست یازید .توضیح آنکه در نظر گرفتن مج موعه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادي(بازار)) پیرامون مسجد و در انطباق با نیازهاي متناظر انسانی در مکان یابی مساجد، می تواند با انسجام بخشی فضایی مساجد با ساختار شهر موجب ارتقا بعد کالبدي مکان یابی مساجد شود . ایجاد کاربري هاي مختلف و سازگار در اطراف مسجد با ایجاد مطلوبیت در جایگیري و مسیر رسیدن به آنها در اثر انتقال تدریجی فرد از بیرون به درون ارتقا محیطی در مکان یابی مساجد را نیز به همراه دارد .

علاوه بر آن مکانیابی مساجد در جوار کاربري هاي مختلف اجتماعی و فرهنگی و بخصوص اقتصادي همچون بازار می تواند ضمن افزایش درآمد مساجد که در بعد اقتصادي مکان گزینی مهم است شبکه اي در هم تنیده از روابط اجتماعی و اقتصادي را در جوار مسجد شکل دهد. مجموعه سازي درارتقاء بعد اجتماعی و فرهنگی مکان یابی مساجد نبز مؤثر است. توجه به این ویژگی موجب همبستگی اجتماعی و ارتقاءکارکرد فرهنگی و اجتماعی مساجد نیز می شود که افزایش حس تعلق مکانی مساجد را در پی دارد. چنین مکانیابی متناسب با فعالیت مسجد در نزدیکی آن عابر را از نزدیک شدن تدریجی به مکان مسجد آگاه می کند و به نقش نشانه اي آن قوت می بخشد و موجب خواهد شد که مسجد به عنوان عنصري شاخص در شهر اسلامی هویت خویش را باز یابد .

جدول ۵- نقش مجموعه سازي در ارتقاء ابعاد مکان یابی مساجد

مراجع

-ابن بابویه، محمد بن على، ( ۱۴۱۳ ق)، من لا یحضره الفقیه،( علی اکبر غفاري)، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

-اینانلوداعلی لو، شبنم و فرخی،علیرضا،( ۱۳۸۰ )، طبیعت در معماري مساجد، ، درمجموعه مقالات دومین همایش بین المللی معماري مسجد – افق آینده ، جلد اول، تهران، دانشگاه هنر.

-پروند، شادان و تولایی، نوین ، ( ۱۳۷۸ )، آشنایی با ویژگی فضایی- مکانی مسجد در ایران، در مجموعه مقالات همایش معماري مسجد،گذشته، حال، آینده، تألیف محمد قره چمنی ،جلد دوم، تهران، دانشگاه هنر.

-حبیبی،محسن. واهري، زهرا،( ۱۳۷۸ )، معماري شهري مسجد در مکتب اصفهان، در مجموعه مقالات همایش معماري مسجد،گذشته، حال، آینده،تألیف محمد قره چمنی، جلد دوم ،تهران، دانشگاه هنر.

-عطایی همدانی ، محمدرضا ، حمزه نژاد، مهدي و نقره کار،عبدالحمید،( ۱۳۹۰ )، بررسی و الگوشناسی مکانیابی مساجد عصر نبوي در مدینه(مقدمه اي براي دستیابی به اصول مکانیابی مسجد در شهر اسلامی)، باغ نظر،- ۱۶ ،۳-۱۶

-محمدي ریشهري،محمد،( ۱۳۸۷ )، فرهنگنامه مسجد، قم،دارلحدیث.

-مهدوي نژاد، محمدجواد و مشایخی ، محمد، ( ۱۳۸۹ )، بایسته هاي طراحی مسجد بر مبناي کارکردهاي فرهنگی – اجتماعی، آرمانشهر ۵ ، ۶۵۷۸ –

-وزارت مسکن و شهرسازي، ( ۱۳۸۷ )، ضوابط و مقررات مکان یابی مساجد در طرح هاي توسعه شهري و روستایی، پیش نویس چهارم، شوراي عالی شهرسازي و معماري ایران.