مقاله کامل شرح آرامگاه در ایران در کل ادوار تاریخی-اختصاصی

مقاله کامل شرح آرامگاه در ایران در کل ادوار تاریخی-اختصاصی

گور خمره ای دوره اشکانی

آرامگاه در دوران قبل از تاریخ

در اولین روستانشینی های ماقبل تاریخ، اموات را به طريق چمباتمه و جنینی وسط اتاق نشیمن و سکونت خانواده دفن می کردند و لوازم و اشیایی را در کنار آنها نمی نهادند. زیرا معتقد بودند مردگانشان به علت قرب جوار در فعالیتهای روزمره خانواده شرکت دارند. گزارش این نوع تدفین را از دوره اول سیلک در دست داریم. در اولین استقرار تمدنهای شهرنشینی آسیای غربی و تأثیر آن بر جوامع روستایی دور و نزدیک گورستانها از زیر خانه ها به خارج شهر و دهکده منتقل شدند و این انتقال و ایجاد فاصله با خانواده موجب شد تا انواع و اقسام وسایل مورد نیاز از جمله غذا برای مردگان در گور نهاده شود».

قدیمی ترین گورهای ایران (۴۰۰۰ تا ۵۰۰۰ سال پیش) در گورستان شهر سوخته زابل است که در آن ۹ گونه ساختمان قبر دیده می شود. مهم ترین آنها گودالهای ساده، گودالهای دوقسمتی، قبرهای سردابهای و قبرهای کرد. با در مسدود هستند و پس از آن سردابها و دخمدهایی است که به دوران ایلام در هزاره دوم قبل از میلاد تعلق دارد و در شوشتر و هفت تپه هم آثاری از این دست به جا مانده در آن دوران مقابر را در صخرهها بنا می کردند و مردگان را دور از دسترس، در آن دخمه ها جا میدادند تا پرندگان مردارخوار گوشت آنها را بخورند و استخوان آنها را در استخواندان با استودان نگهداری می کردند. این روش در دوره ماد نیز مورد استفاده قرار می گرفت که نمونه های آن دکان داوود در سرپل ذهاب و سکاوند هستند.

آرامگاه در دوره هخامنشی

 به غیر از آرامگاه کورش در پاسارگاد که مانند زیگورات کوچک ۶ طبقه ای در پاسارگاد و در دشت بنا شده و نیز آرامگاه چیش پش (گور دختر) در سر مشهد کازرون که شبيه مقبره کورش ولی بسیار کوچک تر از آن است، | آرامگاه سایر پادشاهان این سلسله مانند مادها در دل کوه | کنده می شد. از آن جمله آرامگاه اردشیر دوم بر دامنه کوه | رحمت در کنار تخت جمشید و آرامگاه های نقش رستم در ۴۵ کیلومتری تخت جمشید که نزدیک به قله کوه کنده شده و تعداد زیادی دخمه کوچک و بزرگ در اطراف آن دیده می شود. ایرانیان باستان نقش رستم را شهر مردگان می نامیدند

آرامگاه در دوره اشکانی

 اشکانیان که تیرهای از بیابانگردان سکایی بودند پس از استقرار در سرزمین ایران آرامگاه های خود را به صورت چهار چینه سنگی به سنت آبا و اجداد خود بنا می کردند و رفته رفته از سامیان و یونانیان روش تدفین در خمره و تابوت را آموختند. این گورها که در مغان آذربایجان کشف شده متعلق به ۲۲۰۰ سال پیش است. پارتیان سکه هایی زیر سر مرده قرار می دادند. مهم ترین اثر معماری این دوره | بقایای شهری در دامنه کوه خواجه سیستان است. بر قله کوه گورستان عجیبی بین تخته سنگها پنهان شده است و اشیا و مهرهای داخل آنها نشان می دهد که زنان در آن دوران موقعیت اجتماعی و اقتصادی خوبی داشته اند.

آرامگاه در دوره ساسانی

 در این دوره ابتدا مردگان را در برجها یا بلندیهای کوهستان قرار می دادند تا لاشخوران و مرغان هوا گوشت و پوست را دریده بخورند. سپس بقایای استخوان را جمع آوری کرده در خمره های کوچک می نهادند و در دل صخره دفن می کردند تا آمرزش مردگانشان در جوار پرستشگاه فراهم آید. تعداد زیادی از این استودانها در این محوطه (معبد آناهیتا کنگاور بازیافته شده اند که حاوی استخوان مردگان دوره ساسانی است.»؟

به رغم آنکه از این دوران بناهای عظیمی چون کاخ فیروز آباد، سروستان، پیشاپور و تخت سلیمان به جا مانده ولی گورستان قابل توجهی مشاهده نشده است

در سرزمین وسیع ایران همیشه اقوام مختلفی با اعتقادات متفاوت زندگی می کردند و با روی کار آمدن سلسله جدید، اعتقادات کهن خود را زیر پا نمی گذاشتند و همیشه در گوشه و کنار کشور خرده فرهنگهایی وجود داشته که ظاهرا با فرهنگ غالب خود را هماهنگ کردهاند. | یا با تغییر اسم، اعتقادات خود را حفظ و بر فرهنگ و آیین جديد الصاق می گردند

به عنوان نمونه در گورستان عجیب خالدنبی بر قله کوه در استان گلستان در کنار مقبرة خالد پیغمبر، پدرزن و خدمتکارش، گورستانی قدیمی هست که در کتاب از آستارا تا استار باد دکتر منوچهر ستوده به آن اشاره شده است، ولی معلوم نیست به کدام دوران تاریخی تعلق دارد.

سنگ گورهای زنان نقش شاخ قوچ دارد. روی گور مردان سنگها به شکل آلت رجولیت است.

سنگهای روی گورستانها حاوی اطلاعات مهمی در مورد گورهاست. قبل از ساختن آرامگاه برای مردگان سنگ گورها همان نقش را به عهده داشتند. از جمله سنگ گورهای روستای نشتیفان خرگرد در شرق خراسان رضوی که به صورت عمودی کار گذاشته شده و برخی بسیار بلندتر است و گاهی به دو متر نیز می رسد. در بعضی از سنگ گورها جای پنجه دست گذاشته شده و بر برخی دیگر پنجه به صورت معکوس مشاهده می شود. پنجه در مذهب تشیع مقدس است ولی در این گورستان اهل تسنن باید مفهوم دیگری داشته باشد. این علامت در هندوستان، تونس و بوسنی و هرزگوین هم نقشی مقدس است.

روی برخی از سنگ گورها شغل مدفون با نقش نشان داده شده مثلا نقش قیچی نشان دهنده خیاط و داس نشان دهنده کشاورز است. سنگ گورهای مقبره شیخ احمد جامی در تربت جام نیز که متعلق به اهل تسنن است. به صورت عمودی روی زمین کار گذاشته شده و مشخصات مدفون، تاریخ تولد، تاریخ وفات و شغل بر آن حک شده است.

دوره اسلامی پس از ورود اسلام به ایران و رواج آیین خاکسپاری اسلامی، بناهای آرامگاهی متفاوت و متنوعی در ایران ساخته شد که بخش قابل توجهی از معماری ماندگار این مرز و بوم را تشکیل می دهند. در کتاب دائرة المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی، بناهای آرامگاهی این بناها به آرامگاه های پراکنده و فردی، امامزاده ها، برجها. بقعه ها، گنبدها و مجموعه های آرامگاهی تقسیم شده اند

آرامگاه های متفرد:

 در این کتاب، از ۱۵۷ آرامگاه نام برده شده که برخی بناهای تاریخی هستند و قدیمی ترین آنها پیر هداف بوشهر است که آن را به دوران ساسانی نسبت داده اند و تعدادی از آنها مانند آرامگاه نادرشاه افشار، حافظ، سعدی، خیام، عطار، ابوعلی سینا، باباطاهر و … نیز در قرن اخیر ساخته شده اند. آرامگاه ابویكر تایبادی در تایباد و میر قوام الدین مرعشی در آمل از زیباترین آرامگاه ها هستند

امامزاده ها

 به مدفن فرزندان و فرزندزادگان ائمه اطهار و سادات امامزاده گفته می شود. در این کتاب، ۴۵۲ امامزاده معرفی شده ولی تعداد آنها را به بیش از ۴ هزار تخمین زده اند که بیشترین آنها در شهرهای قم، ری، قزوین مازندران و بخشهای جنوب غربی ایران است. امامزاده جعفر دامغان، امامزاده ابوالفتح گلپایگان و شازده حسین قزوین و امامزاده عبدالله شوشتر بسیار قابل توجه اند.

برجها برج بناهای استوانه ای با مکعب مستطیل در چهار گوشه قلعه یا کاروانسرا است که نقش دید میانی و دفاعی دارد ولی در اینجا به مفهوم مقابری است که نقشه آن منظم و به شکل دایره هشت ضلعی، مربع و به صورت پردار و گوشه دار و غیره است و معمولا پوشش گنبدی دارد. این گروه جزء مهم ترین و زیباترین آرامگاه ها هستند که با اشکال متنوع و تزئینات آجری یا کاشی کاری در ایران دیده می شوند. در همان کتاب، ۲۸ برج معرفی شده که برج های لاجیم علاءالدوله و طغرل از معروف ترین آنهاست.

مزار پیر حاجات طبس -گند سرخ مراغه

بقعه ها:

 بقعه بنایی است که بر مزار یک شخصیت مذهبی و علمی ساخته شده در این کتاب، ۲۰۱ بقعه معرفی شده است که بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در اردبیل، شیخ عبدالصمد اصفهانی در نطنز و شیخ شهاب الدین اهری در اهر از زیباترین آنها هستند.

گنبد :

 گنبد نوعی پوشش بام به صورت نیمکره، مخروطی شلجمی، رگه هرمی، مخروطی و … است که در اینجا به معنی بنایی بر روی یک مدفن است. در این کتاب، ۳۶ گنبد معرفی شده از جمله گنبد سلطانیه، گنبد قابوس و گنبد هارونیه که این سه از نظر معماری بسیار متفاوت اند. گنبد سلطانیه و گنبد قابوس از آثار برجسته معماری اسلامی ایران هستند.

مجموعه های آرامگاهی:

 این مجموعه ها در طول سالیان در کنار مرقد یا مزار شخصیتی مذهبی و محبوب شکل گرفته و شامل حرم، مسجد، مدرسه، کتابخانه خانقاه آب انبار و … است که در دوره های مختلف تاریخی به آن اضافه شده است مانند آستان قدس رضوی، مجموعه شیخ احمد جامی در تربت جام مرقد حضرت معصومه در قم و آرامگاه شاه نعمت الله ولی در ماهان در این کتاب به مزار، میل و منار، تکیه و زاویه اشاره نشده است که در ادامه به آنها می پردازیم

مزار: 

مزار به معنی گورستان فاقد ساختمان است. مانند مزار در کردستان، ولی در بعضی از نقاط از جمله در طبس به بنای گنبددار، مزار گفته می شود. مانند مزار پیر حاجات (سال ۶۰۱ مق) و مزار ازمیغان و مزار میر عمر در گریت و مزار دو سردار و مزار خسروآباد که نقشه دوتای آنها مربع و دوتای دیگر به شکل صلیب است.

شیر سنگی در منطقه بختیاری

میل و منار:

 در این کتاب میل رادکان غربی در کردکوی میل رادکان شرقی در قوچان و میل اخنجان در مشهد به عنوان برج معرفی شده در حالی که این سه بنا، در محل میل نامیده می شوند ولی کارکرد آرامگاهی دارند. در کنار برخی از منارها نیز گورستان قرار دارد مانند منار سلجوقی گلپایگان که گورستانی قدیمی با مجسمه های شیر سنگی است.

برج چهل دختر دامغان

تکیه:

 در بخش قابل توجهی از تکایای تاریخی گورهایی به چشم می خورد مانند گورستان تخت فولاد اصفهان در بسیاری از تکاپا، پیر تکیه به خاک سپرده می شد و در این حالت برخی از تکیها نیز نوعی بنای آرامگاهی محسوب می شوند مانند آرامگاه ملاباشی در تبریز که عملا تکیه بوده است

باید اشاره کرد که این تقسیمات نسبی است و تداخل نامها در بسیاری از موارد مشاهده می شود، مثلا” برج سلطان زین العابدین در ساری و برج سلطان محمد طاهر در بابل هر دو هم امامزاده و هچ برج هستند و گنبد قابوس پیش از آنکه به گنبد سلطانیه زنجان با گنبد جبلیه کرمان یا گنبد هارونیه در طوس شباهت داشته باشد به برج لاجیم و رسگت در سوادکوه و به میل رادکان غربی کردکوی شبیه است و باز برج سلطان زین العابدين ساری پیش از آنکه به برج پیر علمدار و چهل دختران دامغان شبیه باشد به گنبد غفاریه و گنبد سرخ مراغه شبیه است

از نظر عملکرد همه این بناها آرامگاه هستند ولی شکل ظاهری آنها با هم متفاوت است و نامها مبنای ظاهری دقیقی ندارند. مثلا همه برجها یا گنبدها یک شکل نیستند. برای یافتن مبنای تفاوت نامهاء دورة تاریخی، مکان و نقشه ۱۸۶ بنا بررسی شد. ابتدا تاریخ ساخت بنا را ملاک مقایسه قرار دادیم.

قدیمی ترین نمونه ها گنبد ناصر الحق در آمل به سال ۳۰۴دق و پس از آن گنبد قابوس به سال ۳۹۷ دق (دورة علویان طبرستان) تعلق دارند

و جدید ترین آنها گنبد الله الله در آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی متعلق به سال ۹۴۹دق است

و پس از آن برج سلطان محمد طاهر بابل است که در سال ۸۹۶ دق در دوره تیموریان ساخته شده است

برجهای لاجیم، رسگت، پیر علمدار، چهل دخترانه مهماندوست، خرقان و میل رادکان غربی و گنبد علی ابرقو متعلق به قرن پنجم دق است و در این قرن نیز از هر سه واژه برج، میل و گنید استفاده شده است.

برج سه سيد آمل، برج مدور مراغه، گنبد شیخ جنید یزد. گنبد علویان همدان، سه گتید ارومیه و میل رادکان شرقی (قوچان) به قرن ششم،

برج طغرل، برج نقاره خانه و گنبد جبلیه که در دوران سلجوقیان ساخته شده اند به قرنهای پنجم و ششم.

برج شماره برج علاءالدین، گنبد غفاریه، گنبد کبود، گنبد سرخ به قرن هفتم،

برج کاشانه گنبد هارونیه، گنبد سلطانیه، باغ گنبد یا سه گنبد قم، برج چلبی اوغلی به قرن هشتم،

برج امامزاده ابراهیم بابلسر، برج سلطان، برج امامزاده یحیی ساری، برج سلطان و پرج درویش فخرالدین بابل، برج امامزاده اسحاق گرگان و میل اخنجان مشهد به قرن نهم هق تعلق دارند.

بنابراین اصطلاح برج و گنبد و میل نیز به دوران خاص تاریخی مربوط نمی شود

پس از آن مکان بناها بررسی شد. مکان برج، گنبد و میل به طور عمده در شمال ایران است و از مشهد در شرقی ترین نقطه آغاز و به ارومیه در غربی ترین نقطه ختم می شود و تراکم آن در شمال رشته کوه البرز در شهرهای گنبد، گرگان، ساری، سوادکوه بایل، آمل و بابلسر در جنوب رشته کوه البرز در دامغان، يسطام ری، ورامین قزوین و زنجان دیده می شود و فقط تعداد اندکی به نیمه جنوبی ایران یعنی ابرقو، یزد، کرمان و همدان تعلق دارد ولی مکان بنا نیز در تفکیک نامها نقش ندارد پس از آن به نقشه بناها پرداخته شد. از هر گروه نمونه هایی که نقشه واحد (تک بنا) و شكل متقارن دایره مربع، أضلعی و … داشتند مورد بررسی قرار گرفت. از ۱۸ | آرامگاه ۱۰ نقشه مربع، ۱ نقشه ۵ ضلعی، ۵ نقشه ۸ ضلعی

نقشه ۱۲ ضلعی است. از ۱۲۳ امامزاده ۳ نقشه مربع، ۱۵ | نقشه ۸ ضلعی ۳ نقشه دایره وا نقشه ۱۲ ضلعی است.

از ۱۵ بقعه ۱۱ نقشه مريع، ۲ نقشه دایره و ۲ نقشه ضلعی است

از ۱۸ گنبد ۴ نقشه مربع، ۱ نقشه ۵ ضلعی، ۶ نقشه ضلعی، ۲ نقشه ۱۲ ضلعی وا نقشه ۱۰ ضلعی و ۳ نقشه دایره است.

از ۲۷ برج ۱ نقشه مربع، ۱ نقشه ۶ ضلعی، ۸ نقشه ضلعی، ۲ نقشه ۱۰ ضلعی، ۳ نقشه ۱۲ ضلعی و ۱۲ نقشه | دایره است

به این ترتیب مشاهده می شود که اغلب آرامگاه ها و بقعدها مربع، برجها دایره، امامزاده ها و گنبدها ۸ضلعی است که به طور عمده در شمال و جنوب رشته کوه البرز قرار دارند و اغلب در قرون چهارم تا نهم هجری قمری ساخته شده اند

پانوشتهاء ا- سیف الله کامبخش، معبد آناهیتا کنگاور، سازمان میراث فرهنگی ۱۳۷۴ ۲- دیوید استروناخ. پاسارگاد، ترجمه دکتر حمید خطیب شهیدی سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه)، ۱۳۷۹ ٣- يعقوب دانش دوست. طبس شهری که بود، بناهای تاریخی طیس، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور و انتشارات سروش، ۱۳۷۶ 

مقاله کامل شرح آرامگاه در ایران در کل ادوار تاریخی-اختصاصی

منابع

د پرنوا اسمیت، مصر باستان، ترجمه آزیتا یاسائی، انتشارات ققنوس۱۳۸۰

– مکاولی، دیوید، بناهای تاریخی مصر. اهرام مصر ترجمه جهانشاه پاکزاد، چاپ اول، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، ۱۳۷۱ |

– هال، التدرج، چین باستان، ترجمه مهدی حقیقت خواه انتشارات ققنوس، ۱۳۸۱

– توحیدی، فائق آشنایی با میراث فرهنگی آموزش عمومی (۱) معاونت معرفی و آموزش سازمان میراث فرهنگی تهران، ۱۳۸۰

– کامبخش فرد. سیف الله گورخمره های اشکانیا. مجله باستان شناسی و تاریخ، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۷

– بناهای آرامگاهی، دائرة المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی ۲، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی: دائرةالمعارف ۱ تهران، سازمان تبلیغات اسلامی حوزه هنری، ۱۳۷۸ د عرب، کاظم، مقاله وهفت بنای تاریخی و ارزشمند قيا. فصلنامه اثر، شماره ۳۳-۳۴، بهار و تابستان ۱۳۸۱

– دکتر گلمیک، لیزا و دکتر ويلبر، رونالد. معماری تیموری در ایران | و توران، ترجمه کرامت الله افسر و محمد یوسف کیانی، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۴

– گوون، ژی، مقاله ارتش سفالین امپراطور چین»، نشریه پیام شماره ۱۱۹، مرداد ۱۳۶۱. ماهنامه یونسکو، سازمان تربیتی علمی و فرهنگی ملل متحد – گاردیز، هلن، هنر در گذر زمان، با تجديد نظر هورست دلاکروا و ریچارد ج. تفسی، ترجمه محمد تقی فرامرزی، چاپ دوم، مؤسسه انتشارات آگاه زمستان ۱۳۷۰

– کامبخش، سیف الله معبد آناهیتا کنگاور، چاپ اول، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۴

– کامبخش، سیف الله آثار تاریخی ایران، چاپ اول، مؤسسه انتشارات تعاون، سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه)، ۱۳۸۰

– نقوی نژاد دیلمی، محمدرضا معماری شهرسازی و شهرنشینی ایران در گذر زمان، نشر تاریخ و فرهنگ ایران زمین، انتشارات فرهنگسرا، چاپ دوم، زمستان ۱۳۶۶

دانلود پاورپوینت آرامگاه