تحلیل معماری برج گنبد قابوس-تاریخچه گنبد قابوس

تحلیل معماری برج گنبد قابوس-تاریخچه گنبد قابوس

برج گنبد قابوس

در میان بناهای ماندگار در تاریخ معماری ایران، بناهای آرامگاهی از نظر اهمیت و تعداد جایگاه ویژهای دارند.اعتقاد به زندگی پس از مرگ و علاقه به جاودانگی نام و نشان دودمانها سبب شده در طول چند هزار سال بخشی از ساخت و ساز به این بناها اختصاص یابد.

سابقه بناهای آرامگاهی شاخص در فلات ایران به هزاره دوم قبل از میلاد و به طور مشخص به آرامگاه پادشاه عیلام در هفت تپه خوزستان باز می گردد، پس از آن باید به آرامگاه های باعظمت پادشاهان هخامنشی در صخره های سنگی مرتفع نقش رستم اشاره کرد که در جوار صفه تخت جمشید، معماری پرهیمنه هخامنشیان را به هیبت تندیس وارههایی عظیم مجسم کردهاند.

در دوران پارتها ساخت آرامگاه های خانوادگی و زیرزمینی رواج یافت. پس از آن در دوره ساسانی به دلیل تعصبات شدید، بناهای آرامگاهی دیگر ساخته نشدند، اما در سده های نخست یورش اعراب به ایران، ساخت این گونه بناها به کندی آغاز و بناهای کوچک و بزرگ بر مزار بزرگان فرهنگ، ادب و سیاست ساخته شدند. همچنین شمار بقاع متبرکه افزایش یافت، تا امروز که در محدوده جغرافیایی ایران تعداد این گونهبناها به بیش از چند هزار میرسد.

از بناهای ارزشمند آرامگاهی دوران اسلامی، گنبد سلطانیه زنجان در فهرست میراث جهانی قرار گرفته و در حال حاضر هم مقدمات ثبت برج گنبد قابوس، که مرتفع ترین برج آجری جهان هم هست، در این فهرست انجام شده و پایگاه شهر تاریخی جرجان وابسته به سازمان میراث فرهنگی، برای رفع عوارض مزاحم در محدوده | حریم فیزیکی و بصری آن تلاش می کند. علاوه بر این مرمت حفاظتی و رفع خطر از ساختار کلی و کالبدی هم که شامل شناسایی وضعیت ژئوتکنیکی، آسیب شناسی بستر بنا و شناسایی عوامل تهدید کننده سازهای و ترمیم سطوح داخلی و خارجی است، انجام خواهد شد.

برج قابوس بن وشمگیر در شمال گنبد کاووس و در ۳ کیلومتری بقایای شهر قدیم جرجان»، مرکز حکومت آل زیار، یکی از یادمانهای برجسته معماری دوران اسلامی است.این برج عظیم در سال ۳۹۷ هجری قمری در زمان «شمس المعالی قابوس بن وشمگیر بنا شده و نام گنبد کاووس هم از نام این حکمران بزرگ آل زیار گرفته شده است .

این بنای آرامگاهی بر تپه ای به بلندای ۱۵ متر و ارتفاع ۵۵ متر ساخته شده به این ترتیب رأس گنبد در مجموع ۷۰ متر از سطح پیرامون خود مرتفع تر است، از گذشتهای دور این برج نماد شهر جرجان و از مسافت بسیار دور هم راهنمای کاروانها در دشتی وسیع بوده است.این برج بلند با نقشه ستاره ای شکل و گنبدی مخروطی به ارتفاع ۱۸متر ساخته شده است که روی بدنه آن ۱۰ ترک بزرگ وجود دارد. رأس هر ترک ۱/۶۰ متر و قاعده آن ۱ / ۴ متر از ترک دیگر فاصله دارد، محیط اصلیگنبد ۳۰ متر و ۱۴۴ میلی متر است .

طراحی خاص پلان بنا با آگاهی از علم ایستایی انجام شده است، و معمار هوشمند با پرهیز از قطور کردن پیکره برج، از مکانیسم ایجاد ۱۰ ترک مثلث شکل ترکیب شده با قاعده دایره ای شکل بهره جسته تا با این تدبیر با افزایش گشتاور پیکره برج بدون افزایش جرم ساختمان، بنای مرتفع آن را کاملا مقاوم کند.

در واقع علاوه بر استفاده از مصالح بسیار مقاوم در پی و پیکره بنا، ایجاد چنین استخوان بندی در سازه یکپارچه برج سبب ماندگاری آن در طول بیش از ۱۰ قرن شده و به رغم ارتفاع زیاد و قاعده کوچک آن، زمین لرزه های مهیبی را از سر گذرانیده که بسیاری از بناهای مستحکم و کوتاه پیکر را طی آن دوران طولانی با خاک یکسان کرده است.

گنبد داخلی بنا به رنگ آبی آسمانی چنان آجرچینی مستحکمی دارد که در طول سالیان بسیار خدشه ای به آن وارد نشده است، بعضی از آجرها را چنان قالب زده اند تا دقیقا با شیب داخل دیوارها متناسب باشد. در بدنه شرقی گنبد، روزنه ای به ارتفاع ۱/ ۹۰ متر تعبیه شده که بر پایه روایات کهن، پیکر بی جان قابوس برای وداع در تابوتی بلورین از آن آویخته شده بود.

در ضلع جنوبی آرامگاه یک درگاه رفیع و ساده، تنها گشودگی پیکره قطور و یکپارچه بنا است که ارتباط با فضای داخل را برقرار می کند، درون طاق هلالی و سردر آن دو رشته مقرنس کاری زیبا به چشم می خورد که در عین سادگی به این دلیل که نخستین مقرنس کاریهای بناهای ایرانی بعد از اسلام هستند، ارزش و اعتبار تاریخی ویژه ای دارند.

روی بدنه آجری به بلندای ۳متر از زير قاعدة مخروط،دو ردیف کتیبه آجری به خط کوفی ساده در میان قابهایی آجری که عبارات متن و کلمات آن کاملا مشابهاند، تعبیه شده است. این کتیبه های برجسته با آجر ساده قرمز رنگ، در عین سادگی، خوانا و زیبا هم هستند

برج گنبد از آجرهای مخصوصی که آجرهای ریشه دار نامیده می شود، با ملاط ساروج ساخته شده است. پروفسور آرتور ابهام پوپ درباره گنبد قابوس چنین نوشته از قریب ۵۰ برج یادبود، گنبد قابوس قدیمی ترین و گویاترین برجی است که هنوز باقی مانده است.»۲ پوپ چنان تحت تأثیر شکوه این برج عظیم قرار می گیرد که به توصیف معماری برج، ویژگیهای شخصیت بانی آن و بازتاب عظمت و تنهایی این پادشاه مقتدر در کالبد و موقعیت بنای آرامگاهش می پردازد

در پای کوههای البرز خاوری، رو به فراخنای جلگه های آسیا یک شاهکار برجسته معماری سر برافراشته است، گنبد قابوس یا برج آرامگاه قابوس وشمگیر از ازاره وسیع آن تا بالای سقف نوک تیزش قریب ۵۱ متر است با قریب ۱۰ متر زیرزمین، آن را با آجرهای قرمز بسیار محکم ساخته اند که اینک به رنگ قلع و طلا در آمده است. کتیبه های کوفی میان هر یال در بالا و پائین برج حاکی از سال ساخت بنا توسط قابوس است.

تحلیل معماری برج گنبد قابوس-تاریخچه گنبد قابوس

دانلود پاورپوینت پروژه کامل طرح مرمت برج قابوس-اختصاصی

جز این کتیبه ها و یالها بنا از هر آرایشی خالی است. قابوس مرد خارق العاده ای بود که به تناوب (از سال ۹۷۶ تا سال ۱۰۱۲ میلادی) بر گرگان فرمان راند.

او عالم و حامی علما، شاعر و حامی شعراء خوشنویس، منجم، زبان شناس، شطرنج بازی جنگاوری دلیر و در عین حال بدگمان بود و سرانجام نیز به دست بزرگان خشمگین کشته شد. زندگی وی به گونه ای بود که به ادامهای امن و آسایش امکان می داد و به همان ترتیب نیز تقدیر را به مبارزه می خواند. تمام این خصوصیات در طرح بنای یاد شده به خوبی نمایش داده شده است، قدرت آن در بلندی زیاد و تنهائی سوت و کورش، در ترکیب ناب حجم ساده و شکل نیرومند نهفته که راه را بر هر بحث و گفتگو یا اشتباهی می بندد. بنا کاملا لخت است، مانند جنگجویی در مبارزه با سرنوشت، آنچنان که بود، شهریار شاعری در کشمکش با ابدیت این بنا با وقار و سهمگینی اش نمایشی است از مرگ و شکست مرگ

آیا هیچ آرامگاهی به این گویایی و چنین گیرایی وجود دارد ؟

پانوشتها :

١- اوج رونق جرجان به سده های پنجم و ششم هجری باز | می گردد، که در زمان خود شهری منحصر به فرد بوده و پلان طراحی شده شهری و زیرساختهایی چون شبکه انتقال فاضلاب داشته و بهترین نمونه کف سازی معابر شهرهای تاریخی ایران را می توان در جرجان مشاهده کرد. مجهزترین کارگاه های صنعتی شیشه گری، سفالگری، آهنگری و فلزکاری آن دوران هم در این شهر مهم مستقر بودهاند. این شهر همچنین مراکز آموزشی و آموزش عالی شاخصی داشته و به عبارتی قطب بزرگ فرهنگی، اجتماعی و صنعتی منطقه در زمان خود به شمار می رفته از احادیث کهن چنین بر می آید که فاتحان مغول پس از کشتار و تخریب کامل زیرساختها و پیکره شهر جرجان، فقط برج قابوس را از گزند یورش مرگبار شان مصون گذاشتند تا شاهد تنهای وسعت ویرانیها و انهدام تمامی نشانه های تمدن و فرهنگ در گذار مرگبار آنان از این مرز و بوم باشد. ۲و۳- آرتور اپهام پوپ، معماری ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشار، چاپ دوم، ۱۳۷۰، ص ۸۶

منابع:

بناهای آرامگاهی، دایرة المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی، ۱۳۷۶،ص ۵۴۸-۵۵۰. مطالعات انجام شده توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان گلستان مطالعات انجام شده توسط مهندسان مشاور آران، گروه پژوهش معماری اقلیمی ایران

با تشکر از میراث فرهنگی و گردشگری استان گلستان و همچنین آقای ایمانیان کارشناس محترم گنبد قابوس

تحلیل معماری برج گنبد قابوس-تاریخچه گنبد قابوس