تحلیل برج پیر علمدار دامغان-تاریخ معماری برج پیر علمدار

تحلیل برج پیر علمدار دامغان-تاریخ معماری برج پیر علمدار

پلان برج پیر علمدار دامغان

در تاریخ معماری کهن ایران برجهای مرتفع يادمانی با عملکرد آرامگاه ی که با مصالحی مقاوم و به اشکال متقارن و منظم ساخته می شدند، احترام و قداست خاصی داشته انداز میان حدود ۵۰ برج یادمانی که در دوره ای ۷۰۰ ساله در ایران بنا شده اند. برج زیبا و تاریخی پیر علمدار یکی از شاخص ترین آنهاست. این برج در بافت قدیمی دامغان و در نزدیکی مسجد جامع شهر قرار دارد. پیشینة برج پیر علمدار یا آرامگاه محمد ابراهیم حاکم ایالت قومس به سلطنت سلطان محمد غزنوی و سال ۴۱۷ هجری قمری باز می گردد.

این برج در فضای داخل و خارج طرحی دایره شکل، به قطر های داخلی و خارجی ۴ / ۷۰ و ۶ / ۴۰ متر دارد . درگاه ورودی برج، در جنوب غربی رو به سوی مسجد و صحن باز مقابل دارد. پوسته خارجی برج با پوشش آجری، پس از گذشت بیش از ۱۰ قرن همچنان آراسته و بدون تخریب اساسی برجامانده است، بدنه استوانه ای برج به دو بخش متفاوت تقسیم شده است. قسمت پایین که حدود نیمی از ارتفاع کلی برج را در برمی گیرد، آجرکاری ظریف و ساده بدون بند کشی بین آجرها دارد. در این بخش فقط دروازه ورودی بنا جای گرفته که با تزئینات خود یکنواختی سطح برج را تغییر می دهد. ورودی آرامگاه یک قاب مستطیل شکل ۱/ ۳۰x۲ / ۷۰ متری است که سردر و ستونهایی پیل یا مانند، آن را با قوسی زیبا و شکسته در بر گرفته اند. آجرکاری تزئینی حاشیه این مستطیل، روی بدنه برج و به عرضی معادل دو آجر، با بقية تزئینات متفاوت است و در فاصله بین آجرها، شکاف مستطیل شکلی وجود دارد که احتمالا آن را برای بند کشی و افزودن تزئینات در نوارهای افقی در نظر گرفته بودند

دانلود پاورپوینت آرامگاه

روی نوار حاشیه قوس سردر، کتیبه هایی تزئینی قرار دارند که روی آنها بقایای نوشته هایی با گچبری زیبا قابل تشخیص اند که با مرور زمان فرسایش سطحی پیدا کرده اند و امکان خواندن آنها وجود ندارد

روی اسپر (پیشانی) بالای نعل درگاه ورودی و زیر قوس، تزئیناتی در پنج بخش دیده می شوند

نقوش تزیینی برج پیر علمدار دامغان

۱- یک ردیف ربعهایی که از گوشه به هم متصل شده اند ۲- کتیبه ای به شکل یک نوار پهن روی آنها، تکرار ردیف مربعها ٣- نواری از مشبک کاریهای گچی ۴- یک حاشیه تزئینی اسلیمی گونه د. سرانجام در زیر قوس انتهایی تکرار مشبکهای تزئینی گچی بخش بالای برج شامل هفت نوار با تزئینات زیبای آجر تراش و یک کتیبه تسمه ای است که دور تادور پیکره برج را فراگرفته اند. طرحهای تزئینی نوارهای هفت گانه، در چهار اندازه مختلف اند . این نگاره ها، به دو روش هندسی و دوردار با ظرافت و دقت کار شده اند. ترکیب خطهای افقی و عمودی در دو نوار پهن طرح هندسی، ابتکار آذین کاران آن دوره را نشان می دهد، کتیبه کوفی زیبای برج نیز، در میانه این بخش تزئینی قرار گرفته است

کشیدگی حروف کتیبه های شاخص برج پیر علمدار نسبت به دیگر کتیبه های برجهای آرامگاهی پیش از آن، بیشتر است و به آن هویتی شاخص می بخشد

In Iran’s historical architecture, monumental towers serving as a tomb, were well respected and considered to be sacred They were build of solid materials and had symmetrical and regular shapes. Pir Alamdar Tower is one of the most significant amongst the 50 monumental towers which were built during 700 years in Iran. It is located in the old texture of Damghan and near the great mosque of the city.

This beautiful tomb tower is older than the three other towers in Damghan and was built just a while after “Radkan” and “Lajim” towers in Mazandaran. It is recommended to the tourists and the expeditionists of the Iran’s northern deserts and its surrounding old cities in Semnan Province to visit the serene and decorated “Pir Alamdar” Tower and have moments of pondering in its internal quadrangle.

تحلیل برج پیر علمدار دامغان-تاریخ معماری برج پیر علمدار

در طول ساقه، حروف کشیده ای چون الف و لام و گره های تزئینی به شکلهای مختلف از جمله نگاره هایی به شکل گلابی نیز دیده می شود. این کتیبه روی زمینهای صاف و بدون تزئین قرار دارد.

به طور کلی، این تزئینات که عموما با استفاده از آجرهای تراشیده و برجسته ساخته می شدند علاوه بر ارائه راهکاری معمارانه برای کاستن از یکنواختی پیکره نما و کاهش بازتاب نور شدید آفتاب، با ایجاد سایه ها و نیم سایه های چشم نواز، عملا مقیاس هوشمندانه ای برای سنجش ارتفاع برج تلقی می شود فضای ورودی بنا به شکل محرابی کم ارتفاع ساخته شده و برای ورود به داخل برج باید با پایین رفتن از سه پله وارد صحن سرپوشیده شد

متأسفانه کف بنا را در چند دهه پیش، سارقان به طمع بافتن گنجینه تخریب کرده اند. درون برج، کتیبه ای بسیار زیبا در ارتفاع ۳/ ۵ متر از کف بنا قرار دارد که به پهنای ۸۰ سانتی متر دور تا دور آرامگاه را فرا گرفته است و روی زمینه ای از گچبری خطاطی و نقاشی شده است، کتیبه با عبارت «بسم الله» آغاز می شود و با آیه ۵۴ | سورة الزمر ادامه می یابد، تاریخ ۴۱۷ هجری قمری بر تارک این کتیبه نقش شده است، از متن کتیبه چنین بر می آید که مقبره به دستور ابوحرب بختیار بن محمد فرزند محمد ابن ابراهيم، ملقب به پیرعلمدار، ساخته شده است. فضای داخل بقعه به دلیل نبود نور کافی، ابهتی خاص و جاذبه ای روحانی دارد

مقاله کامل شرح آرامگاه در ایران در کل ادوار تاریخی-اختصاصی

پروفسور آرتور اپهام پوپ درباره تکنیکهای آجرچینی و تزئینات قرن یازدهم و به ویژه برج پیر علمدار نوشته است:

در اوایل سده یازدهم، علاوه بر اقسام راسته چینی، آجر در اندازه های مختلف و رجها و بندکشیهای تازه ای ابداع شد. بند کشی به صورتهای مختلف انجام می گرفت: یک خط عمیقی میان کله آجرها سایهای عمودی ایجاد می کرد که با خط نازک افقی میان لبه خارجی آجرها تضادی چشمگیر داشت. این ترکیب خطوط عمودی و افقی اقسام شكلها و نقشها را میسر می ساخت، مانند مقبره سنگ بست از اواخر سده دهم طرحهای دیگری تکوین یافت و نمای دیوار با آجرچینی برجسته و تو رفته غنی تر شد، که در آن رجها را به صورت پیش آمده و تو رفته روی هم می چیدند و به این ترتیب منطقه های پر سایه تشکیل می شد، مانند مناره دامغان یا پیر علمدار یعنی یکی از نخستین بناهایی که در آن نقش برجسته های آجرچینی زیادی به کار رفته است، شکافهای کله را نیز با تویی گچ قالبی، سفال دارای نقش و نگار ظریف، پا گل نقشهایی کوچک و زیبا پوشانده اند.

نمای خارجی برج با گنبد مدور آجری کم څیز آن، از نمونه های ارزشمند معماری آغاز قرن پنجم هجری قمری ایران به شمار می رود. قرنیز زیر پایڈ گنبد با پیش نشستن سه رج آجر کاری ظریف، به صورت تاجی بر فراز بدنه استوار شده که تزئینات بدنه را کامل کرده است، نقش حفاظتی قرنیز در جلوگیری از سرازیر شدن آب باران روی بدنه برج و تزئینات آن، قابل توجه است، چنان که پس از گذشت هزار سال، تزئینات بنا سالم و زیبا باقی مانده است

این برج باشکوه آرامگاهی، از سه برج دیگر دامغان پیشینه طولانی تری دارد و با اختلاف زمانی بسیار کمی بعد از برجهای ارادکان» و «لاجيما در مازندران بنا شده است، از مستندات تاریخی چنان بر می آید که در جوار این برج، مسجدی از دورة ایلخانی وجود داشته که امروزه از آن فقط یک کتیبه بر جای مانده است.

پر مسافران و پویندگان زیباییهای کویر شمالی ایران و شهرهای کهن فراگرد آن در استان سمنان، بازدید از برج چشم نواز پیر علمدار و لختی تعمق در صحن داخلی آن به راستی امری واجب است، معنایی از سادگی، وقار و آراستگی را که نمادی ناپیدا از شخصیت بزرگ مدفون در این آرامگاه است، در معدود فضاهای پادمانی ایران می توان سراغ گرفت

عکس برج پیر علمدار دامغان

منابع:

سازمان میراث فرهنگی، معاونت معرفی و آموزشچ

ابهام پوپ، آرتور معماری ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشار

بناهای آرامگاهی، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی

آرشيو مطالعات انجام شده توسط مهندسان مشاور آران، گروه پژوهش معماری اقلیمی ایران