نقد سفارتخانه ایران در برزیل و سفارتخانه ایران در سوئد

نقد سفارتخانه ایران در برزیل و سفارتخانه ایران در سوئد

چندی پیش در یک پروژه، پلان و سازه ای را طراحی کردم که به نظرم بسیار سنتی می نمود. اما در صحبت با چند تن از دوستان و اساتید متوجه شدم هیچ کدام از آنها حال و هوای طرح را سنتی نمی دانند و من که بدان دلبسته بودم دو ماه تمام با طرح و خودم کلنجار رفتم تا ریشه آن را بیابیم. بعضی فرم را و بعضی را علت این بیگانگی میدانستند تا آنکه یکی از دوستان توجه مرا از حجم. پلان و سازه به نحوه انتقال نیروها در انواع گنبد و سقف های سنتی سوق داد جواب همینجا بود من در طرح خود با توجه به کارهای رنتسو پیانو از اتصال های مفصلی و همچنین انتقال نیروها از راس به راس قوس ها استفاده کرده بودم در حالی که در بسیاری از گنبدها و سقفها خطوط حامل نیروها در نزدیکی کنج ها عمل می کنند

 معرفی دو طرح از مجموعه طرح های سفارت های ایران در خارج از کشور نظرم را به خود جلب کرد و به نظرم آمد گویا مسئله همان است که با آن درگیر بودم: استفاده از اسامی فضاهای بومی به جای جوهره وجودی آنها این مسئله ایست که ریشه آن را می توان در نحوه آموزش در مدارس معماری جستجو کرد. خواست عمومی توجه به ریشه های تاریخی معماری سنتی و عدم آشنایی با جوهرة آن فضاها (که عمدتا در همنشینی و نحوه روابط فضایی شکل می گیرد) باعث توجه سطحی به معماری بومی است

قبل از هر چیز متذکر میشوم آنچه در ادامه می آید بحثی است در عالم معماری بحثی در مورد ایده های طراحان و محصول این ایده ها و نه چیز دیگر

در هر دو طرح سفارت – برزیل و سوئد – گفتگوی تمدنها ایده استعاری طرح ها  نامیده شده است. آنجا که گفتگو آنهم بین دو تمدن صورت می گیرد فرآیندی همچون پدیده فیزیکی اسمز اتفاق می افتد: هر آنچه غلظت دارد از سویی به سوی دیگر جریان می یابد، چه این غلظت در غنای فرهنگی باشد، چه در پیشرفت علوم و فناوری، اما آنچه در این دو طرح واقع شده است، تکلم فرمها و خاستگاههای معماری طرف مقابل است به زبان تکنولوژی خود او صرف استفاده از عناوین و اسامی فضاهای معماری بومی در بیانیه طرح ها جای صورت نمادین شده عصاره آنها را در خود طرح نمی گیرد چه، معماری ایرانی را جوهره ایست که باید خود ببوید بحث بر سر جواز به کارگیری و تجربه معماری و فناوری روز نیست، بحث بر سر انتخاب مکان این تجربه است تجربه فضا فرم و تکنیک دیگران به بهانه گفتگوی تمدن ها، آنهم به عنوان سمبل و سفیر یک فرهنگ ریشه دار در جایی از بیانیه معرفی طرح سفارت جمهوری اسلامی ایران در برزیل به قلم

آقای افشارنادری آمده است: هر مسئله جوهری منحصر به فرد و پوستهای متعارف دارد. وظیفه معماری بافتن آن جوهر و پرورش زمینه هایی از آن است معرف فرهنگ ملی بودن، نه به صورت نمایشی، بلکه جدی، برای کشوری که بومی بودن بارزترین جنبه جهانی آن است ضروری به نظر می رسد. معماری ایران تاریخ است و برازیلیا ماهیتا غیر تاریخی است مسیر یافتنی نیست، باید ابداع شود کلید معما باغ ایرانی است

من نمی خواهم بگویم جواب این مسئله باغ ایرانی هست یا نه. ولی با توجه به اشارة فوق می خواهم بپرسم جوهره باغ ایرانی چیست؟

شاید تنها بر روی کاغذ و بدون هیچ ترتیبی بتوان گفت :

•  و سلسله مراتب

• عدم انطباق محور حرکتی و محور بصری مجموعه و توازن آن دو

•   صداقت، پاکی و صفا (آب) 

•  عدد چهار در اکثر تقسیمات

• هندسه و نظم در آن 

•  وحدت 

•  توجه خاص به نقاط عطف

شاید وحدت عنصر پنهان و در عین حال آشکاری در باغ ایرانی باشد. در طرح سفارت جمهوری اسلامی ایران در برزیل دوگانگی شدیدی به چشم می خورد. . دوگانگی ای که حتی در لحظه به هم رسیدن دو بازوی طرح هیچ تأثیری نمی پذیرد و دو بازو به راحتی از روی هم عبور کرده، دور می شوند. در این بین خط واصلی به زحمت مانع از این گریز می شود

شاید سلسله مراتب تنها عنصر باغ ایرانی باشد که در بیانیه طرح با اشاره به باغ فين مطرح شده است. سلسله مراتب در باغ های ایرانی براساس چگونگی تقرب به نقاط عطف مطرح می شود. از بیرون باغ که به آن نزدیک می شویم اولین عطف، بین درون و برون، در دستگاه ورودی شکل می گیرد. در داخل باغ. کوشک و در داخل کوشک، ایوانها، با چرخش و سوق دادن میهمان خود به طبیعت نظم یافته باغ، نقاط عطف باغ های ایرانی هستند و آب عنصر مهمی در این نقاط است. در طرح مزبور هیچ کدام از این مراحل تقرب یا مراتب دسترسی دیده نمی شوند. ساختمان نه در منتهی الیه بارگاه خود، که در نازلترین قسمت زمین بدون هیچ پیش زمینهای مستقر شده است.

هندسه ای بر مبنای تقسیمات چهارگانه، هم در طراحی محوطه و هم در طراحی کوشک از دیگر نکاتی است که در باغ سازی ایرانی رایج و طرح مزبور از آن بی بهره است.در یک کلام باغ ایرانی در برگیرنده همه این عناصر و بسیاری نکات ریز و درشت دیگر است و سوال این است: اگر راه حل باغ ایرانی بوده کدام یک از اصول و عناصر آن به کار گرفته شده است؟ آیا به صرف استقرار یک بنادر وسعت سبز یک زمین می توان آن را برگرفته از جوهره باغ ایرانی دانست ؟! و اگر ایده و فلسفه طراحی سفارت، برگرفته از معماری ایرانی نبوده می توان بر هیئت بررسی طرح ها خرده گرفت که چرا مبنای فکری ناآشنایی، ایده طراحی سفارت جمهوری اسلامی ایرانی می شود؟! 

طرح سفارت ایران در سوئد:

 مسلما محدودیت ها در بسیاری از موارد منجر به شکل گیری ایده های مناسبی می شوند. لکن به هر حال این ایده ها نشات گرفته از مبانی طراحی هر طراح است این که طراح ملزم به دوری از شیوه های ساخت و ساز معمول باشد به خودی خود می تواند منشا نوآوری باشد اما قبل از هر چیز شان و منزلت موضوع و بستر طرح خود محدودیتی است برای انتخاب ایده ها

علاوه بر این هر مرحله و مقیاس از طراحی مرتبه ای از ایده را می طلبد که این ایده بنا به شمول خود با تا پایان طراحی فرا راه طرح و طراحی قرار می گیرد و با در عمق معینی متوقف شده و برای ادامه به ایدهای همشان آن سطح از طراحی نیاز است

به بیان دیگر در طراحی سایت در مقیاس ۱۱۰۰۰۰ مسلما ایده های ساختاری به کار می آید و در مقیاس ۱ ۵۰۰ و ۱ ۲۰۰ که احجام مطرح می شود ایده هایی هم وزن آن و در طراحی جزئیات، ایده هایی به مراتب جزئی تر در طرح وارد می شود. اما آن ایدهای که از ابتدا تا انتها همراه طرح جاری باشد. اکثرا ایده ایست مفهومی که استعاره وار از حجم تا ارتباطات فضایی و از فرم تا جزئیات اجرایی سیلان دارد. شاید ایده معنایی گفتگو ایده مناسبی برای طراحی سفارت کشور باشد اما آیا ” الوارهای چوب ایدهای همشان نمایندگی دیپلماتیک یک کشور است؟ هر چند فرم خیمه وار طرح می توانست دستمایه بهتری برای پرداخت ایده های طرح باشد

از دیگر سو استفاده از اسامی فضاهای بومی ایران نمی تواند دلیل بومی بودن

فضاهای یک طرح باشد. در اینجا نیز می بینیم بیانیه طرح شکاف هایی را که در زوایای تابش چهار فصل ایجاد شده اند تشکلی نوین از حیاط مرکزی می نامد. حال آنکه حیاط مرکزی در معماری کویر حیات خود را از آب و نور توامان می گیرد.

حیاط مرکزی از برش دادن یک حجم کامل شکل نمی گیرد بلکه از همنشینی چند فضا با کیفیت های مختلف که روبه چیزی دارند متولد می شود و آن چیز تور است و آب (و شاید گیاه) شدت توجه فضاهایی نظیر تالار شاه نشین و چند دری ها به فضای میانی به قدری زیاد است که نمی توان فرض کرد چیزی از دل حجم اصلی نیست شده بلکه گویی چیزی بسیار ارزشمند هست که بدان رو نموده اند

فضاهای پیرامون حیاط نیز بدون وجود حیاط به تمامی فاقد ارزش می شوند گویی این هر دو – فضای پر و فضای خالی – را، همچون زمینه و پس زمینه در طرح های موریس اشر، به هیچ وجه نمی توان از هم جدا نمود، به گونه ای که توجه به یکی مسلما منجر به توجه به دیگریست. در حالی که در طرح مزبور فضاهای پرو خالی نه روبی به هم دارند و به یکدیگر را تعریف می کنند بلکه می انگاری هر کدام در میان دیگری حبس شده است

بی شک در مقام ایده پردازی چندان نمی توان به تناسبات، جزئیات اجرایی نماها و … اصالت داد که به نحوه شکل گیری یک فضا، وگرنه اینها و بسیاری مقولات دیگر در حیاط مرکزی و فضاهای پیرامون آن به چشم می آید. که هزار نکته باریک تر از مو اینجاست |

بهتر بگویم “حیاط مرکزی در معماری ایران، خود سمبل و مجسمه گفتگو است، گفتگوبی میان فضاهای پیرامون با حیاط، گفتگویی میان انسان و فضا گفتگویی میان انسان و نور

در پایان با سپاس از نحوه ارائه مجله و تبریک چهار ساله شدن آن متذکر میشوم استفاده از تصاویر پوستر گونه در معرفی نحوه پرزانته طرح مؤثر است اما پیش از آن معرفی فضاهاست که باید بسیار با اهمیت تلقی شود. چرا که شاید مهم ترین هدف معماری – با هر سبک و ایده ای به خلق فضاست. لذا به نظر می رسد علاوه بر شیوه های ارائه نمایش پلان ها و مقاطع فضاها به صورت واضح بیشتر در جهت تقابل اندیشه های جامعه معماری ایران و به تبع آن در راستای اهداف مجله قرار داشته باشد