تحلیل و بررسی کامل رختشویخانه زنجان-اختصاصی

تحلیل و بررسی کامل رختشویخانه زنجان-اختصاصی

پلان رختشورخانه زنجان

 که عملکردی منحصر به فرد دارد در سال ۱۳۰۷ ساخته شد و در قلب بافت تاریخی شهر در منطقه مسکونی و پرتراکم العباس قلی خانه قرار دارد. این محدوده | قبل از ساخت بنای رختشویخانه، به دلیل شرایط خاص توپوگرافیک و پایین بودن تراز آنها محل جمع شدن هرز آبهای سطحی بوده و به نام گودال «باباجمال چوقوری» شناخته می شد که در زبان آذری به معنای گودال باباجمال است

اگرچه از نام طراح و مبتکر اصلی این طرح نشانی نیست، اما بر طبق مستندات، رئیس بلدية زنجان (علی اکبر توفیقی) با خرید زمین به بهای ۱۸۵ تومان مقدمات این کار را فراهم کرد و دو برادر معمار «مشهدی اکبر» و «مشهدی اسماعیل» بتا را ساختند و با وجود ویژگیهای خاص اجرایی آن، در زمان کوتاهی حدود ۱۵ ماه کار ساختمان به اتمام رسید.

سنگهای به کار رفته در پایه ها و کف سازی وسیع فضاهای مختلف این ساختمان بزرگ که عمدتا در تماس مستقیم با آب بوده اند، از معدن سنگ روستایی به نام «اژدهاتوه استخراج شده و پس از برش کاری و حجاری با وسایط نقلیه ابتدایی آن زمان (گاریهای بلدیه) به محل کارگاه منتقل شده است

مجموعه رختشویخانه شامل دو بخش مجزای سرپوشیده و سرباز است

بخش اول، فضای سرباز با مساحت ۴۰۰ مترمربع در ارتفاع متعارف سایر بناهای پیرامون قرار دارد و شامل فضای سرایداری، حیاطی مستطیل شکل و مشجر به عنوان عرصه و بنایی کوچک به مثابه اعیانی است که محل استقرار مدیریت رختشویخانه بوده است و در جبهه شمالی حیاطی به مساحت حدود ۶۰ مترمربع قرار دارد که شامل دو اتاق کوچک و یک فضای ورودی با راه پله هایی به سمت زیرزمین برای ورود به محل شستشو است. این ورودی در حد فاصل دو بخش مختلف، مجموعه فضاهای پیش گفته را با چرخشی مناسب و ایجاد حریم بصری به فضاهای اصلی شستشو متصل می کند، ضمن آنکه درهایی در ابتدا و انتهای آن مانع ورود هوای سرد خارج به فضاهای داخلی و به خصوص سالن شستشو می شود

بخش دوم، مجموعه فضای سرپوشیده رفیع و وسیعی است که عملکرد آن منحصر به شستشوی رخت، منسوجات، فرش و سایر لوازم خانگی بوده است که خود سه فضای مجزا  با کاربری های متفاوت دارد و تراز سطح آن نزدیک به یک طبقه از سطح حیاط و بناهای بخش اول گودتر است

در فضای بزرگ سر پوشیده اصلی، نخستین بخش در شمالی ترین قسمت بنا به محل جمع آوری آب خزانه اختصاص دارد. سطوح داخلی آن تا ارتفاع ۴ متری، پوشیده از اندود  ساروج است و به نظر می رسد می توانسته تا چنین ارتفاعی با آب پر شود، خزانه با ابعادی معادل ۱۷ متر طول و ۱۱ / ۵ متر عرض و ارتفاعی در حدود ۸ متر به عنوان منبع بسیار بزرگی به گنجایش ۷۴۰ مترمکعب برای ذخیره طولانی مدت آب، طراحی شده پیداست که نگهداری چنین حجم عظیمی از آب با توجه به مختصات هیدرولیک آن، مستلزم

بهره گیری از ساختارهای مستحکم، سازه مقاوم و همچنین تمهیدات گسترده ای برای عایق سازی رطوبتی بوده است، شواهد موجود نیز نشان می دهند که به پیکره این مخزن عظیم، به رغم گذشت بیش از ۸۰سال هیچ گونه خللی وارد نیامده است

در بخش دوم فضای رختشویخانه اتاق بزرگی بر فراز مخزن آب انبار و بر بام آن ساخته شده و به شاه نشین یا مباشرنشین معروف شده است. قرار گرفتن این فضا در ارتفاعی فراتر از کف سالن اصلی شستشو (در حدود ۲متر) با این هدف بوده که مسئول رختشویخانه به سهولت بر همه مراحل شستشو، نظافت و آبکشی انواع مختلف منسوجات و استفاده بهداشتی از آب جاری در مسیرها و حوضچه ها نظارت کند.

دانلود مطالعات اقلیمی

قسمت سوم و بزرگترین بخش مجموعه فضای اصلی رختشویخانه، سالن عظیمی به ابعاد ۱۳ / ۷۰ در ۶۳ متر و زیربنایی معادل ۸۵۰ متر مربع است

عناصر اصلی سازه این فضای طویل را ستونهای سنگی موزونی تشکیل می دهند که بار اصلی سقف وسیع رختشویخانه را تحمل می کنند، در واقع دو ردیف طاقهای آجری و تویزههای حدفاصل آنها به طور متوالی بر فراز این عناصر باربر بنا شده اند. طاقها در طرفین سالن به دیوار های ضخیم و پایه های متقارن باربر منتهی می شوند. ستونهای سنگی فضای داخل رختشویخانه در مقایسه با پایه های متعارف آجری بسیار ظریف اند و با هدف کاستن از موانع بصری، تأمین حداکثر فضای کار، سهولت چرخش و تأمین فضای لازم برای شستشو و آبکشی طراحی شده اند تعداد ستونهای محور میانی سالن اصلی ۱۱ عدد، ارتفاع هر یک ۲

۷۰ متر از سطح کف و فاصله آنها از یکدیگر ۵ / ۱۷ متر است. گشادگی دهانه حدفاصل ستونها، حکایت از کیفیت خوب سازه و اجرای مناسب پوشش سقف دارد

در انتهای فوقانی ستونها پایه هایی مربع شکل از سنگ ساخته شده و پاطاقهای آجرین پوشش سقف به واسطه آنها روی ستونها قرار گرفته اند.

استفاده از تیرهای چوبی ضخیم و مستحکم در دو جهت متقاطع بر فراز سر ستونها که پایه های آجری طاقها را به هم دوختهاند، نشان دهنده اطلاع دقیق معمار بنا از شیوه عملکرد بارهای متمرکز عمودی و لزوم ایجاد شبکه ای از اتصالات افقی در دو جهت متفاوت برای تضمین استحکام و بقای هر چه بیشتر سازه است. ضمن آنکه حضور همزمان و تلفیق صحیح سه عنصر مهم ساختمانی یعنی سنگ، چوب و آجر پر اعتبار، صلابت و زیبایی بنا افزودهاند.

در فضای میانی طاقها، گنبدهای عرقچینی با هدف تور گیری صحیح و بدون اشراف نظمیں استحکام و بقای هر چه بیشر ساره است. ضمن ایحه حصور همزمان و تعمیق صحي سه عنصر مهم ساختمانی یعنی سنگ، چوب و آجر پر اعتبار، صلابت و زیبایی بنا افزودهاند

در فضای میانی طاقها، گنبدهای عرقچینی با هدف نورگیری صحیح و بدون اشراف تهویه مناسب و جلوگیری از تعریق فضا تعبیه شده که در هر کدام از آنها پنج روزنه نورگیر جای داده شده اند

تحلیل و بررسی کامل رختشویخانه زنجان-اختصاصی

در هر بخش از فضای سالن بزرگ که به وسیله ستونهای میانی به صورت قرینه به دو بخش مشابه تقسیم شده، چهار واحد حوضچه و مجاری آب در حد فاصل حوضچه ها ساخته شده است، آب مورد نیاز شستشو ابتدا به کمک نیروی ثقل از خزانه شمالی به جریان می افتد و با عبور از مجرایی به طول یک متر به حوض اول می ریزد و پس از سرریز شدن به حوض دوم سرازیر می شود. در طرفین شرقی و غربی این حوض دو مجرای آب قرار گرفته آب جاری از دو سو تا انتهای سالن به سمت حوض سومی که به قرینه حوض دوم ساخته شده جریان می یابد. در میانه جبهة طولی این مجراها در هر طرف یک واحد آبگیر ساخته شده که مجرا را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می کند.

به گواهی سالخوردگان زنجانی استفاده از رختشویخانه برای همه شهروندان به صورت شبانه روزی و رایگان بوده و مديره بنا تنها مبلغی معادل ده شاهی بابت سرایداری از مراجعان می گرفته است.

از نکات مهم در طراحی این فضا و برنامه ریزی عملکردی آن، باید به رعایت دقیق اصول بهداشتی در مقیاسی فراتر از زمان و فراگیر بودن آن برای تمامی طبقات اجتماعی نیز اشاره کرد که در کمتر نمونه ای از فضاهای عمومی شهری می توان نشانی از آن یافت . هر چند اصولا فضایی با چنین مشخصات و کاربردی در همه شهرهای ایران یگانه است.

به طور کلی طراحی مسیر، حرکت و چرخش جریان آب در این گستره وسیع امکان حداکثر استفاده از آب را بدون هدر رفتن فراهم می کند. بدین ترتیب که رختها و سایر منسوجات شستنی بر اساس میزان نظافت یا آلودگی آنها در موقعیتهای مختلف در سالن قرار می گرفته اند تا شستشو ابتدا از لباسهای تمیزتر آغاز و به تدریج به لباسهای کثیف و نهایتا به فرش و زیرانداز بسیار کثیف و آلوده منتهی شود.

بر این اساس محل شستشو به چهار قسمت تقسیم می شده است. بخش اول شستشو که در انتهایی ترین قسمت سالن قرار داشته حوضچه مخصوص لباسهای بسیار آلوده و لباسهای بیماران مسری بوده و مجرای آب واقع در حد فاصل حوضچه دوم و سوم مخصوص لباسهای نسبتا تمیزتر و محل آبکشی و حوضچه چهارم مخصوص شستشوی ظروف آشپزخانه و بالاخره حوضچه واقع در منتهی الیه سالن محل جریان آب تمیز و خوراکی بوده است. به این ترتیب شستشو با رعایت کامل قوانین بهداشتی انجام می گرفته است

دفع آبهای آلوده و هدایت فاضلاب این مجموعه نیز در طرح معماری بنا و جزئیات آن، به روشی منطقی حل و فصل شده است. در زیر پاشورهها، کانال فاضلاب به عرض ۶۰ سانتی متر و ارتفاع ۱۱۰ سانتی متر تعبیه شده، این شبکه داخلی جمع آوری آبهای آلوده پس از خروج از مسیر تخلیه به شبکه فاضلاب شهری ارتباط می یافت

از آنجا که در هیچ یک از نقاط شهری و روستایی مجموعه ای با این عملکرد دیده نشده، به نظر می رسد علت اصلی ساخت این بنا سردسیری منطقه و شرایط اقلیمی سخت شهر زنجان در پاییز و زمستان بوده است. در واقع به این دلیل که در هوای سرد منطقه شستشو در کناره های پوشیده از برف رودخانه ها و چشمه سارها، دشوار و با خطر حملهگرگ به زنان و دختران شوینده همراه بوده است. اندیشه ساخت بنایی صرفا برای شستشوی لباس و نظافت وسایل خانه و در انحصار زنان، برای اولین بار در ایران شکل گرفته و با کمک حاکم وقت و مردم خیر منطقه به بهترین شکل ممکن طراحی و ساخته شده است، آیا با فاصله زمانی حدود یک قرن، هنوز هم می توان به تحقق اندیشه های متعالی و ایجاد کانونهای شهری و خدماتی متفاوت امیدوار بود؟

منبع: مطالعات مهندسان مشاور آران و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان زنجان عکس: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان زنجان و بابک زیرک