تعریف حوزه نفوذ شهر

تعریف حوزه نفوذ شهر

چکیده:

شهرها داراي حوزه نفوذ هستند، دامنه حوزه نفوذ به عواملي مانند قدرت اقتصادي، ميزان جمعيت، فاصله و … بستگي دارد. كلان شهر تهران نيز داراي حوزه نفوذ متعددي مي باشد. كلا ن شهر تهران پايتخت و بهترين شهر كشور در راس سلسله مراتب نظام شهري قرار گرفته است و از نظر اقتصادي، سياسي، آموزشي و … از جايگاه ويژه اي برخوردار است. اين توانايي سبب شده است كه روزانه جمعيت زيادي از شهرهاي اطراف براي كسب و كار وارد تهران شده و بعد از اتمام فعاليت به شهرهاي خود بازگردند. هم چنين روزانه هزاران دانشجو و استاد بين شهر تهران و شهرهاي پيرامون در حال تردد هستند، اين موارد حاكي از حوزه نفوذ تهران مي باشد. حال اين سوال مطرح مي شود كه محدوده حوزه نفوذ كلان شهر تهران كجاست؟ تعيين حوزه نفوذ شهر تهران به دلايل اقتصادي، ارايه خدمات و … از اهميت ويژه اي برخوردار است. روش هاي مختلفي براي تعيين حوزه نفوذ از طرف صاحب نظران ارايه شده است. در اين مقاله روش زماني (مدت دسترسي) و مدل جاذبه (گرانشي) با استفاده از متغيرهاي جمعيت و فاصله، به كار گرفته شده است. و از روش كتابخانه اي و ميداني استفاده شده است. بررسي ها در اين مقاله نشان مي دهد كه شهرهاي نزديك تر به تهران بيش ترين تاثير را از تهران دارند. هم چنين جنوب، جنوب غربي و غرب شهر تهران به دليل دسترسي آسان، تمركز جمعيت و فعاليت هاي اقتصادي، بيش تر تحت تاثير قرار دارند.

تعریف حوزه نفوذ

محدوده شهر

محدوده شهر عبارت است از حد کالبدی موجود شهر و توسعه آتی در دوره طرح جامع و تا تهیه مذکور در طرح هادی شهر که ضوابط و مقررات شهرسازی در ان لازم الاجرا می باشند.

نکته قابل توجه در این زمینه به این شرح است که برخی از سازمانها و شرکت ها تابعی از محدوده قانونی و حریم شهر است.به عنوان نمونه شرکت های آب و فاضلاب عهده دار توزیع آب شهری در داخل محدوده قانونی شهر ها هستند.(کامیار ص ۱۷۲)

محدوده قانونی شهر

بر اساس ضوابط ایران،محدوده ای که طبق قانون شهرداری یا قوانین مربوط به شهر داریها تعیین شده و مناطق واقع در ان،بر اساس قانون،جزء مناطق شهری محسوب میشود،محدوده ی قانونی شهر نام دارد.(شیعه ص ۱۰)

محدوده خدماتی شهر

طبق ضوابط ایران،محدوده ای که در داخل ان شهرداری در مورد ارائه خدمات شهری و همچنین صدور پروانه ساختمانی برای یک دوره ی معین اقدام میکند،محدوده ی خدماتی شهرداری نامیده میشود.(شیعه ص ۱۰)

حوزه نفوذ

حوزه نفوذ یک شهر دارای یک حد کاملا مشخص و قطعی نیست،بلکه به صورت طیفی از شدت روابط بین شهر و نقاط اطراف ان مطرح می گردد.هر چه از شهر مرکزی دورتر شویم شدت این روابط کمتر میشود.در مواقعی بسته به شرایط جغرافیایی ،ارتباطات و عملکرد حوزه یک شهر ممکن است به صورت لکه های جدا از یکدیگر ظاهر شود.

وسعت و شعاع عملکرد حوزه ی نفذ را نقش شهر،مرتبه شهر در نظام سلسله مراتبی شهر ،عوامل جغرافیایی،نظیر ناهمواری یا دیگر عوارض طبیعی و سر انجام سهولت دسترسی تعیین میکند.علاوه بر این فاصله نزدیک ترین شهر بعدی نیزدر تعیین حوزه نفوذ یک شهر موثر است.اصطلاح حوزه نفوذ نمایانگر،میدان تاثیر و نفوذ خدمات اجتماعی،فرهنگی،اقتصادی و سیاسی یک شهر در روستاها،روستا_شهر،شهرکها،بخش ها،شهر های کوچک مجاور ان است.طبیعی است که این میدان نفوذ با افزایش تعیین حوزه ی نفوذ یک شهر می توان از عوامل زیر کمک گرفت:

• عرضه کالاهی شهری و تدارک مصنوعات ساخته شده در شهر
• ارائه خدمات درمانی و بهداشتی مستقر در شهر
• ارائه سرویس های خدماتی و تعمیراتی موجود در شهر
• شبکه ارتباطی و امکانات حمل ونقل مسافری و کالایی.

شایان ذکر است که با توسعه ارتبطت و ماشینی شدن و سایر وسایط نقلیه روز به روز از مرز های سیاسی_اداری و تعیین حوزه های نفوذ شهری کاسته میشود و نمی توان حوزه های نفوذ شهری را با مرز های جغرافیایی تعیین کرد.

شهر ها عمدتا دارای حوزه ی نفوذ عام و خاص و یا حوزه ی نفوذ مستقیم،متوسط و ضعیف هستند.

حوزه ی نفوذ عام یک شهر که در ارتباط با شهر های دیگر باشد ممکن است به تناسب و شدت و ضعف عملکرد های متفاوت شهری تحت تاثیر شهر های دیگر قرار گیرد.اما حوزه نفوذ خاص بیشتر در شعاع نزدیک قرار دارد و مناسبات روزمره و نیازهای متقابل جاری را عمدتا با همان شهر انجام میدهد.(زیاری ص ۴۷)

حوزه کشش

در واقع حوزه کشش شعاع و حوزه برد کالاها و خدمات است که با شدت وضعف نقش شهر و تقاضا ؛چه برای مصرف در حوزه شهر ها یا مناطق دیگر تعیین میگردد.بازارهای هفتگی،بازار دام،عمده فروشی محصولات تولیدات صنایع دستی و تبدیلی در تعیین شعاع حوزه کشش نقش موثری دارند. .(زیاری ص ۴۸)

پسکرانه

برخی از جغرافی دانان معتقدند این اصطلاح را باید برای شهر های بندری به کار برد.اصطلاح پسکرانه یک اصطلاح جغرافیاییست و با مرزبندی های اقتصادی_اجتماعی مشخص نمیشود.مراد از پسکرانه نواحی اطراف شهر اعم از حوزه نفوذ یا کشش انهاست.مانند پسکرانه روستایی یک شهر یا پسکرانه ارتباطی ان.(همان)

حریم شهر

طبق ضوابط ایران ، آن قسمت از مناطق خارج از محدوده قانونی شهر که در ان نظارت بر  فعالیت های از قبیل تفکیک اراضی،احداث و تعریض معابر و ایجاد ساختمان زیر نظر شهرداری بوده و بر اساس  قوانین مربوط به شهرداریها انجام می شود،حریم ان شهر به حساب می آید.(شیعه ص ۱۰)

طبق تعریفی دیگر حریم شهر این گونه تعریف شده است:

حریم شهر عبارت است از قسمتی از اراضی بلافصل پیرامون  محدوده شهر که نظارت و کنترل شهرداری در ان ضرورت داردو از مرز تقسیمات کشوری شهرستان و بخش مربوط تجاوز ننماید.

تذکر این نکته در اینجا به جاست که توسعه ی قوانین مدنی و شهر سازی و تدارک های پیوسته حقوقی هر کشوری ،راهی برای تشخیص و تعیین حریم ها میگشایندو به زمانی معین،لزوم قانونی خاص برای انواع حریم را مطرح می کنند.

گونه های متفاوت حریم

۱) حریم هایی هستند که از فاصله دور از شهر نیز دیده میشوند و نمایانگر سطوحی هستند که در واقعیت روزمره سد ورود به شهر دانسته میشوند.مانند حصار یا برج و باروی شهر که سخن از حریمی دارد کهکار مکانیکی انجام میدهد.

۲) حریم هایی که شهر نشینان برای تایید بر حق ویژه ی خود بر مکان همگانی خاصی که در اختیار دارند،میگذارند.به عنوان مثال ورود به تیمچه ها و قیصریه ها برای هر مشتری ازاد دانسته میشود اما هم در ساعت خاصی محدود می شود و هم در بخش هایی از فضای درونی.

۳) حریم هایی که زیستمندان شهر برای محله های مسکونی و برای مرکز محله های خود قائلند.نکته جالب اینجاست که این مراکز محله بسته به اینکه در کدام طیف از تجربه های شهر زیستس واقع شوند بر ارتباطات اجتماعی تاثییر دارند.

۴) حریم هایی که ساکنان شهر برای بخش هایی از بافت سکونتی خود قائلند.در واقع به همان میزان که ساکنان شهر ها از فضاهای همگانی دور میشوند ،به همان قدر هم هر انچه بیشتر به خانه ی خود میبینند را از ان خود حس می کنند

مسایل قانونی حریم

یکی دیگر از مطالب مربوط به محدوده های شهری خصوصا حریم شهر ،تداخل حریم شهرها با یکدیکر است.قانون مرجع اختلاف را پیشبینی کرده و اعلام میدارد:محدوده ها و حریم های تعیین شده برای شهر های مجاور نباید با هم تداخل داشته باشند.در این غیر این صورت مرجع حل اختلافمراجع تصویب کننده طرح های هادی و جامع هستند.

بر اساس قانون تعاریف محدوده و حریم شهر روستاهایی که در داخل حریم شهر ها واقع شونددر صورت رسیدن به شرایط شهر شدن،شهر مستقل شناخته نشده و به صورت منفصل به عنوان یک ناحیه یا منطقه از نواحی یا مناطق شهر اصلی تلقی و اداره خواهند شد. (همان)

شهرداری به عنوان یک مرج قانونی،حق تجویز دخل و تصرف در حقوق و اموال دیگران را ندارد، بنابر این ضرورت دارد هنگام صدور پروانه ساختمان حریم راه ها، مخازن، آثار تاریخی، فرودگاه ها، چاه ها و … در نظر گرفته شود.

قلمرو

قلمرو به معنای معلوم و مشخص بودن حدود مرز فضایی که انسان در آن زندگی می‌کند که البته خصلت فطری او است.

قلمرو فضایی معمولاً به دو صورت عمومی و خصوصی قابل شناسایی است، اما در بافت قدیم شهرهای ایران حد فاصل و واسط این فضاها نیز تعریف شده است.

عرصه های شهری

در هر سطحی از تخصص،شماره گوناگونی از جوامع-علائق هستند که دامنه فعالیت اعضای آن تقریبا به یک اندازه وسعت فضایی دارند.اینها از بازارهای یا خدماتی مشترک نفع میبرند؛ تا اندازه ای با هم روابط متقابل دارند و به یکدیگر محتاجند و بسته به میزان تخصص خود، هر گروه نامتجانس جوامع-علائق،سیستم پیچیده اما سازمان یافته ای از روابط متقابل و فعالیتها را بوجود می آورد.زمینه فعالیت این نوع گروه ها عرصه شهری نامیده میشود.

طراحی شهری :

طراحی شهری تأکید بر کیفیت محیطی عرصه های جمعی و سامان بخشی کالبدی این عرصه ها در جهت ارتقاء کیفیت عملکردی، تجربی، زیباشناختی و زیست محیطی دارد. با کیفیت کالبدی و فضایی محیط سروکار دارد. عبارت از هنر طراحی شهر به صورت سه بعدی، که فعالیت آن در حوزه ای میان معماری، منظر شهری، مهندسی و برنامه ریزی قرار می گیرد. طراحی شهری به صورت فرایندی انسانی در می آید که با بهبود کیفیت کالبدی محیط زیست سروکار دارد. طراحی شهری به طراحی شهرها بدون طراحی ساختمان ها می پردازد که در اینجا مقصود فضاهای عمومی است. یا اینکه حوزه طراحی شهری اساساً فضای بین ساختمان ها را شامل می شود و پیداست که فضای عمومی بین ساختمان ها عموماً خیابان ها و میدان ها است که همان فضاهای عمومی است.

طرح هادی شهری :

طرح هادی طرحی است برای گسترش آتی شهر و نحوه استفاده از زمین های شهری برای عملکردهای مختلف به منظور حل مشکلات حاد و فوری شهر و ارایه راه حل های کوتاه مدت و مناسب برای شهرهایی که دارای طرح جامع نیستند. در واقع اصول کلی توسعه شهرها و هدایت این توسعه را مورد توجه قرار می دهد. آنچه در طرح های جامع شهری بایستی مورد مطالعه ریز قرار گیرد، در طرح هادی به صورت کلی تری مطرح می گردد. از طرح های هادی می توان به عنوان راهنمای توسعه شهر نام برد. این طرح ها از سال ۱۳۳۴ به صورت طرح های گذربندی و شبکه بندی برای شهرها در کشور شروع گردیدند. معمولاً برای دوره زمانی ده ساله و برای شهرهای کوچک و یا شهرهای که کمتر از ۲۵۰۰۰ نفرجمعیت دارند، تهیه می شود. بیشتر برای شهرهایی تهیه می گردند که فاقد طرح جامع بوده و یا امکان اجرای طرح جامع در آنها فراهم نشده است. طرح هادی دارای سابقه طولانی تری نسبت به طرح های جامع بوده و توسط وزارت کشور تهیه شده که با تشکیل دفاتر فنی استانداری ها، وظیفه تهیه طرح های هادی در هر استان به عهده این دفاتر واگذار گردیده است.

طرح جامع شهری :

به منظور تدوین برنامه و تعیین جهات توسعه شهر و تأمین نیازمندی های آن بر مبنای پیش بینی ها و اهداف توسعه شهری تهیه می شود. طرح جامع شهر، عبارت از طرح بلند مدتی است که در آن نحوه استفاده از اراضی و منطقه بندی مربوط به حوزه های مسکونی، صنعتی، خدماتی، اداری و… ، تأسیسات و تجهیزات شهری و نیازمندی های عمومی شهری، خطوط کلی اتباطی و سطح لازم برای ایجاد تأسیسات، تجهیزات و تعیین محدوده های نوسازی، بهسازی و… تعیین می شود. بیشتر در مورد شهرهای بزرگ و شهرهایی که بیش از ۲۵۰۰۰ نفر جمعیت دارند تهیه می گردد. در واقع به شکل برنامه راهنما عمل می کند یا به شکل سیستمی است که خط مشی اصولی و کلی سیاست های شهری را تعیین می کند. طرح جامع را می توان منطقی جهت انتخاب الگوی صحیح استفاده از اراضی شهری دانست. روش انجام طرح جامع عبارت از مطالعه وضع موجود، تجزیه تحلیل و نتیجه گیری از وضع موجود، تعیین اهداف و اولویت ها، انجام پیش بینی های لازم، ارایه طرح ها و برنامه های توسعه شهری و اجرای آنها می باشد. در واقع طرح های جامع در دو مرحله تهیه می شوند. مرحله اول شامل انجام بررسی ها، شناخت وضع موجود شهر مانند مطالعات جغرافیایی، اقلیمی، تاریخی و بررسی ویژگی های اقتصادی، اجتماعی و کالبدی شهر و در بخش آخر این مطالعات جمع بندی و تجزیه و تحلیل می باشد. در مرحله دوم، طرح کالبدی شهر و گزارش های مربوطه ارایه می شود. پس از انقلاب نام طرح های جامع به طرح های توسعه و عمران و حوزه نفوذ شهرها تغییر یافت. به دلایلی نیز مراحل کار نیز از دو مرحله به چهار مرحله افزایش یافت. ویژگی های عمده این طرح ها در معطوف نمودن توجهات به مباحث توسعه و عمران شهری به جای توجه صرف به بحث های کالبدی و نیز توجه به حوزه نفوذ شهرها می باشد.