انواع پوشش در معماری اسلامی ایران

انواع پوشش در معماری اسلامی ایران

پوشش در معماری ایرانی

سلام خدمت کاربران عزیز معمار آنلاین این بارهم با مقاله جدید در زمینه معماری اسلامی در خدمتون هستم؛موضوع امروز انواع پوشش در معماری اسلامی ایران هست- و مثل همیشه منتظر نظرات،پیشنهادات و انتقادات شما کاربران عزیز هستیم.

در این مقاله به موضوع های زیر پرداخته میشود :
-طاق کلنبو در معماری ایران
-شناخت انواع طاق ها در ایران
-طاق و تویزه در معماری اسلامی
-طاق چهاربخش در معماری ایران
-یزد بندی در معماری اسلامی ایران
-نقش کاربندی در معماری اسلامـی
-انواع پوشش در معماری اسلامی ایران
-بررسی پوشش در معماری اسلامی ایران
-معماری ایران دارای چه نوع طاق های بود؟
-نقش طاق و تویزه در معماری اسلامی ایران

دانلود فایل اتوکد انواع کاربندی >> کلیک کنید 

معماری اسلامی ایران سرشار از تنوع و ابتکار است،یکی از ابتکارات این معماری به کارگیری انواع طاق می باشد.در این جا به طور مختصر درباره انواع طاق ها،چفد،کاربندی و… صحبت میکنیم، تا با به کارگیری هریک از آنان در معماری ایرانی آشنا شویم.

چفد:

در گذشته در بنا دیوارهای باربر به کار می بردند. گاهی قسمتی از دیوارهای باربر را باز می گذاشتند که در این صورت یا محل عبور بوده است و یا پشت آن را تیغه کرده، به صورت فضایی کوچک مورد استفاده قرار می داده اند. برای پوشش این قسمت ها از پوشش خمیده استفاده می شد؛ چنین پوشش خمیده ای چفد نام دارد.

چفد در معماری ایرانی

پوشش های خمیده اعم از چفد، طاق، گنبد و انواع پوشش های مخلوط دارای خط قوس معینی می باشند. دایره اولین شکلی است که انسان های نخستین به آن دست یافتند. نیم دایره نیز ساده ترین خط قوس پوشش خمیده است که انسان می تواند آن را به کار برد. در سایر نقاط ازجمله در اروپا خط قوس پوشش های خمیده، نیم دایره و یا چند قوس از دایره است که با هم ترکیب شده اند. اما در ایران حتی در قدیمی ترین پوشش های خمیده که در زیرزمین معبد چغازنبیل، مورشجان و در حفاری های شوش بدست آمده، هیچ کدام از خط قوس ها قسمتی از دایره یا نیم دایره نیستند. بلکه بیضی یا ترکیبی از قوس های بیضی می باشند و همین امر نشان می دهد که حتی در دوران قدیم، ایرانیان پی برده بودند که نیم دایره قوس مناسبی برای پوشش خمیده نیست و به همین جهت قوس های بیضوی را به کار برده اند. دایره مکان هندسی جمیع نقاطی است که از نقطه ثابتی به یک فاصله اند. این تعریف ما را به این می رساند که از دایره در جایی استفاده کنیم که نقاط روی محیط دایره نسبت به مرکز کار یکسانی انجام می دهند. به همین جهت استفاده از دایره در پوشش خمیده کار درستی نیست زیرا رفتار نقاط مختلف پوشش نسبت به مرکز آن یکسان نیست و مرکز این قوس با بارها و نیروهایی که روی آن حرکت می کند، رابطه مشخصی ندارد. اما با این حال چون خط قوس دایره راحت تر بوده، اغلب در اروپا مورد استفاده قرار گرفته است. در ایران در دوره های بعد قوس های ترکیبی را به قطعاتی که می توان با پرگار رسم کرد، تقسیم کرده اند (به جای اینکه با بیضی ترسیم شود) ولی این کار بدان مفهوم نیست که از خط قوس نیم دایره استفاده شده بلکه تنها برای سهولت کار، در ترسیم از پرگار به جای بیضی استفاده می کنند.

طاق:

چفد اگر ممتد باشد، طاق نام می گیرد. این نوع طاق معروف به «طاق آهنگ» یا «طاق گهواره ای» می باشد. به عبارت دیگر وقتی روی مستطیلی را با قوس یکنواختی بپوشانیم، طاق به وجود می آید. نمونه های بسیاری از این نوع طاق در معماری قبل و بعد از اسلام ساخته شده اند. در معبد چغازنبیل در ۱۲۵۰ سال قبل از میلاد مسیح، در معماری اشکانی و در دوره ساسانی بناهایی مثل طاق کسری با این نوع طاق پوشیده شده اند. در مسجد تاریخانه دامغان، مسجد جامع نایین، مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان و مسجد جامع نطنز فضاهای بزرگی با این نوع طاق پوشیده شده اند. معمولا در پوشش ایوان های بزرگ، بخصوص در دوره تیموری از طاق آهنگ کمک می گرفته اند.

طاق گونه ای از معماری ایرانی

طاق و تویزه:

وقتی طاق زده می شود به دو دیوار قوی در دو طرف نیاز داریم. اما در ایران اعتقاد بر این است که اگر دو دیوار ممتد باشد و طاق هم به طور یکنواخت روی آن بیاید، دیوار فرو می ریزد و طاق پایین می آید. معمار اعتقاد دارد که دیوار باید در بیرون دارای جرزهایی باشد تا مجموعه طاق و جرزهای آن از مقاومت و ایستایی کامل برخوردار باشد.

نمونه ای از طاق و تویزه

در گذشته ابتدا مقداری باریکه طاق می زدند به طوری که جرزها مقابل باریکه طاق قرار می گرفت. با توجه به این اصل که در معماری ایرانی اصل پوشش است، معمار نخست درباره پوشش می اندیشید. لذا ابتدا پوشش زده می شود آنگاه جرزها به انداره پهنای باریکه طاق و مقابل آن در پشت دیوار، قرار می گیرند. گاهی اوقات در بعضی بناها مشاهده می شود که این جرزها در داخل زده شده است؛ در هر حال اندام باربر عمودی مورد نیاز است. بعد از این کار بین باریکه طاق ها را طاق می زنند؛ به دو گونه: یا به این صورت که از طرفین طاق می زنند و در وسط به شکلی می رسند که نعلبکی مانند است و «نهنبن» نام دارد و یا اینکه کل طاق را به طور یکنواخت می زنند. این نوع پوشش، «طاق تویزه» نام دارد. تاق تویزه را باریکه طاق یا لنگه طاق نیز می گویند.

باریکه طاق

لنگه ها و تویزه ها قوس های پیش ساخته ای از گچ و نی می باشند که بر روی زمین در قالب هاب آجری ساخته شده، در کار گذاشته می شوند، سپس دور آن را با آجر می پوشانند بطوری که در میان آجرها قرار گیرد. قالب گچی یا در نما دیده می شود و یا آن را می پوشانند (لاچسبان). شکل بدست آمده را باریکه طاق نیز می گویند. باید توجه داشت که تویزه های گچی مقاومت زیادی در برابر بارهای وارده ندارند و بعد از اینکه آجر دور آن را گرفت، این آجرها هستند که بار اصلی را تحمل می کنند.

کاربندی:

اگر مجموعه ای از تویزه ها بالا رفته، در بالا به یکدیگر بافته شوند، کاربندی ایجاد می شود.

کاربندی مجموعه ای به هم بافته و درهم تنیده از تویزه هاست که سازه مقاومی ایجاد می کنند و تابع ضوابط و مقررات معینی نیز می باشند. فواصل پایه ها، حرکت و مسیر آنها، شکل هندسی معینی در فضا ایجاد می کند و در نتیجه سطح بزرگ جهت پوشش به مجموعه ای از سطوح کوچکتر تبدیل می شود. در بالای کاربندی سطحی دایره ای شکل ایجاد می شود که روی آن را پوشش کم خیزی می گذارند که «نهنبن» نام دارد و به آن «عرق چین» نیز می گویند. شبکه کاربندی در بالا چشمه هایی به شکل لوزی و در پایین به شکل مثلث تشکیل می دهد که داخل آنها را طاق می زنند. در بناهایی که استفاده از پنجره در دیوارها ممکن نیست، مثل بازارها و سایر بناهای عمومی، معماران در قسمت خورشیدی کاربندی (دایره مرکزی) روزن هایی ایجاد کرده اند که عبور نور مناسب و تهویه را به بهترین وجه میسر ساخته است و به آن در اصطلاح «روشندان» گویند.

عکس هایی از زیباترین کاربندی ها

هر کاربندی چون دارای اندازه ها و تناسبات معین است، باید روی طول و عرض معینی سوار شود و لذا معمار در ابتدا نوع کاربندی مناسب را انتخاب نموده، ابعاد فضا را تابع ابعاد و تناسبات کاربندی بر می گزینند. هر کاربندی مختص فضایی معین با تناسباتی خاص می باشد. از قدیمی ترین انواع کاربندی مسجد جامع اردستان است. کاربندی به طور کلی نقش های عمده زیر را بر حسب مورد در فضاهای داخلی ایفا می نماید:

۱- مردم وار کردن فضاهای داخلی و ایجاد تناسباتی انسانی در آن

۲- فراهم آوردن امکان اجرای طرح های استاندارد و هندسی و سه بعدی پیش فکر شده در دهانه ها و ابعاد متفاوت در فضا

۳- ایجاد روکش (آمود) مناسب برای (پوشش) اصلی

۴- عایق کردن فضای داخلی از نقطه نظر حرارتی

۵- به نظم در آوردن فضاهای داخلی

۶- تنظیم نور و گاه صدا در داخل فضا

۷- مرتبط ساختن خطوط عمودی به خطوط منحنی شکل هماهنگ و چشم نواز

۸- رها شدن معمار از محدودیت های ساختمان به علت آنکه غالبا کاربندی ها از نقطه نظر تحمل بار نقش عمده ای ندارند. معمار بسته به نحوه استفاده از فضا آن را ایجاد می کند.

بسیاری از کارهایی که در معماری در راستای ساختار انجام می شود، بعدها به جهت زیبایی، جنبه تزیینی پیدا می کند. از جمله این کارها کاربندی است که علاوه بر جنبه ساختاری در بنا، جنبه تزیینی نیز داشته است؛ حتی گاهی اوقات کاربندی به صورت سقف کاذب اجرا شده است. از قرن هفتم به بعد به تدریج کاربندی مستقل از اسکلت اصلی بنا در رابطه با خلق فضای معماری به کار گرفته شد.

یزدی بندی:

درکاربندی اگر تعداد تویزه ها زیاد باشد و خانه هایی که در آن درست می شود ریزتر شود، «یزدی بندی» نام می گیرد. یزدی بندی ها بیشتر تزیینی هستند، یعنی ایستا نیستند. از دیگر کارهایی که ساختاری بوده بعدها جنبه تزیینی پیدا کرده، «مقرنس کاری» است که در اصل برای پوشش به کار می رفته است و خود در سازه باربر است؛ همانند ایوان مسجد جامع اصفهان. شروع مقرنس کاری در ورودی گنبد قابوس است که بعدها مقرنس کاری به صورت تزیینی درآمد و «چفت آویز» نام گرفت.

طاق نماها (چفت) نیز در بسیاری از جاها باربر نیست و جنبه تزیینی دارد که اصطلاح علمی آن «برنخش» است.

تزییناتی از نوع یزدی بندی

کلنبو:

کلنبو طاقی است برای پوشش فضاهای مربع شکل و طاقی است که به صورت قطعه قطعه روی هم سوار می شود. نمونه های اولیه کلنبو با چوب اجرا شده اند. در اجرای کلنبو ابتدا گوشه سازی هایی با خشت یا چوب انجام می دهند؛ این کار را ادامه می دهند تا به وسط طاق می رسند. سپس وسط آن را کور می کنند و گاهی نیز باز می گذارند. معمولا کلنبو را با خشت و ملات گل می سازند. کلنبو در برابر زلزله مقاومت دارد؛ همه نقاط آن به یک ضخامت است، خشت و ملات از یک جنس هستند و همه جای آن دارای وزن مخصوص ثابتی است، لذا از هر طرف در وزن و شکل متقارن است و از هر طرفی که حرکت به وجود بیاید، در طرف مقابل چیزی که مشابه آن است، وجود دارد و کلنبو به این ترتیب در برابر نیروهای جانبی مقاومت می کند.

به چند دلیل در بناهای خارج شهر و در کاروانسراهای راه ها، بیشتر از این پوشش استفاده می کرده اند. اول، این که ساخت و اجرای آن راحت است و احتیاج به مهارت چندانی ندارد؛ دوم، دهانه های کوچک را می توان به راحتی با کلنبو پوشش داد؛ سوم، مراقبت از آن آسان تر است و چهارم این که در مقابل زلزله مقاوم است.

چهاربخش:

طاقی است که از تقاطع دو طاق آهنگ بدست می آید. در این طاق به جای اینکه چهار ضلع طاق بر روی چهار دیوار یا سطح تکیه کند، برر روی چهار نقطه استوار می شود. اجرای طاق از چهارگوشه آن شروع و به راس آن ختم می شود. برای اجرای آن نیاز به تویزه های گچی راهنما می باشد. یکی از محسنات این طاق، علاوه بر عملکرد ایستایی آن، قابلیت گسترش آن در طول محورهای هندسی مختلف می باشد.